Leste 3 sprekkers van Züüd-Afrika’s 1e språke up de barrikades
Katrina Esau düt der allens an um de språke van öre jöögd te bewåren.
Met ör 84 jår is mevrouw Esau ene van de leste dree löö dee N|uu vlöyend sprekt. Et is de språke van Züüd-Afrika’s San-löö, better bekend as Büskesmänne, mer zo wordt ze lever nit nöömd.
N|uu wörd zeen as de oorspronkelike språke van züdelik Afrika. Ümdat der gin andere löö zint dee disse språke vlöyend könt, behalve disse famyly, hef de VN disse språke de ståtüs “zwår bedreigd” geven.
“Tu as ik nog klean was, kon ik enkel N|uu en hören ik völle anderen zo köyern. Dat warren mooie tyden. Wy warren wys met onze språke, mer dat is veranderd,” zeg mevrouw Esau in Upington, ne stad in de provinsy Noordkaap.
Vör honderden jåren tröken de San vry rond in disse strekke. Ze leaven van planten gaddern en op deers jagen.
Mer rechtevoort zint zowat alle tradysionele bruken van de San uutstörven. Ören nåwas zeg at de språke ene van de leste zaken is üm ör an ör verleden te herinneren.
In ne kleane höltene hütte, gef zee les an lokale kinder üm ör de 112 verskillende klanken (met 45 verskillende klikgelüden) van et N|uu by te brengen.
“Ik geve les in de språke ümdat ik wil at disse språke blif bestån as ik der voort nit mear zin,” zeg mevrouw Esau.
“Ik wil zovöl mögelik dörgeven, want ik wete dat wy nit völ tyd mear hebt.” Esau drif de skole al 10 jår vanuut huus.
“Wy kregen kläppe van blanke löö as zee ons onze språke hören köyern. Vanweage dat verleden wilt de löö de språke nit mear köyern. Et düt ör te zear an et härte.”
“Wy hebt et N|uu achterlåten en sprekt nu Afrikaans, mer wy zint nit blank. Dat düt wat met uw ydentiteat,” zeg zee der by.
Esau’s züsters, Hanna Koper en Griet Seekoei, beade åver de 90, lüstert ingespannen met terwyl zee bitterzeut åver öre kindertyd vertelt. Ze zegt nit völle, mer nikket verdan.
Ouma Geelmeid, zo as zee leefhebbend nöömd wörd, hopt de skaamte rond et N|uu ne mål weg te nemmen.
In de les wis Esau met nen stok in de hande når de N|uu-namen vör lyfsdelen up et witte bord, terwyl de kinder hardop metdröönt.
Zo as zovölle Afrikaanse språken wörd et N|uu mondeling dörgeven van geslacht op geslacht. Mer jüüst dat is rechtevoort et gevår. Töt vör kortens was der ginne skryfwyze vör de språke.
Mevrouw Esau warken samen met de språkenkünnigen Sheena Shah van de Skole vör Oosterse en Afrikaanse Studies (SOAS) in Londen en Matthias Brezinger van et Sentrum vör Afrikanse Språkverskeidenheid in Kaapstad an een alfabet en de grondbeginselen vör grammatyka, üm der les in te können geven.
“Uut et wark wat wy met Ouma Geelmeids volk dån hebt, weet wy dat disse löö de språke as een belangryk kenmark van öre identiteat zeet,” weet Shah.
Kenners zegt at persöönlike identiteat verdan belangryker wörd in ne alverdan mear globalyserende wearld. Språke is meer dan ne rygel klanken üm met mekår te köyern. Et dreg ook kültüür en ne leavenswyze vör een volk.
“As y kykt når de Afrikaanse språken, lear y dat ze helpet üm nen kyk op et leaven te beden en onderlinge verbanden, geestelikhead, earde, gezondhead, en menske wean te beskryven,” zeg Brezinger.
“Der is ne skat an kennis åver åverleaven, wat inheemse volker al honderden jåren an mekaar dörgeevt. Dinge wuur as de Westerse wearld gin weet van hef. As disse språken uutstarvet, is disse ünyke kennis verlören.”
In et klaslokaal zit ongevear 20 kinder. De meesten jonger as 10 en nog een paar tyners.
Mary-Ann Prins, 16, is mevrouw Esaus beste learlinge. Zee hopt ooit disse lessen verdan te geven.
“Ik mag disse språke zo gerne learen. Et gef my een gevööl van toobehören. As of ik verbünden zin met minne åvergrootolderen. Zee hebt altyd zo köyerd. Dår kan ik vandage by ansluten,” zeg zee met nen breden glimlach.
Nargens byhören
N|uu is nit de ennigste Züüd-Afrikaanse språke in leavensgevår.
Op dree üür jagen, in et städke Springbok, zint sprekkers van et Nama al jåren an et lobbyen by de regearing üm öre språke offysieel erkend te krygen.
Ondanks at et vanolds dör heel Züüd-Afrika sprökken wörd, hef et Nama nog altyd ginne stea tüsken de andere 11 offysiele språken van et land.
“Et is slim trürig dat onze kinder gin Nama könt. Et düt myn härte zeer dat onze kinder niks met de ölderen könt beköyern in öre egene språke,” zeg Maria Damara (95), ene van de ennigste Nama-sprekkers. “Wat steet ör te wachten, wat steet onze kültüür te wachten?”
Gemeenskopsleader Wiela Beker (56) is et der met eens: “As y gin språke hebt, heb y niks. Ik köyer nu Engels met u, mer ik zin nit Engels. Ik har gerne Nama met u köyerd want dat is wat en wee ik zin.
“As wy der nit wat an doot, starvet onze kültüür uut. Wy vechtet vör onze kültüür as wy vör onze språke vechtet.”
Mer zonder verskuving in språkrichtlynen en stüt van de regearing, is disse gemeenskop bange at et nit lange mear duurt vör öre språke dezelvde kante uutgeet as et N|uu – et rändke van uutstarven.
Dårüm vechtet disse gemeenskoppen üm ne deelde identiteat, een gevööl van argens byhören. En dårmet ne arvenis vör tookommende geslachten.
Züüd-Afrika’s zes meestsprökkene moderspråken:
- Zulu: 22,7%, Xhosa: 16%, Afrikaans: 13,5%, Engels: 9,6%, Setswana: 8%, Sesotho: 7,6%
- Züüd-Afrika hef 11 offysiele språken
- Engels wörd et meest bruukt in offysiele zaken
Welle: SA.info/Census 2011
