Nobelprys vör ontdekking van zwöörtekrachtgolven

€ 929.772,- vör Rainer Weiss, Barry Barish en Kip Thorne vör öör Ligo-prove, wuurmet rimpels in de rüümtetyd opspuurd wörden.

Dree Amerikaanse natüürkündigen hebt den Nobelprys vör Natüürkünde kregen ümdat ze zwöartekrachtgolven ontdekt hebt. Dat zint rimpels in rüümtetyd, dee Albert Einstein honderd jår terügge al vörspellen. Dat skrif de Britse krante de Guardian.

Rainer Weiss krig de ene helfte van de 9 miljuun Zweedse kronen, Kip Thorne en Barry Barish krygt de andere helfte. De prys wörd uutreikt dör de Köninklike Zweedse Akademy vör Wetenskappen.

Alle dree de onderzökers hülpen met an et Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatoy (Ligo, in et kört). Dårmet zaggen ze vör et eerst in de geskydenis zwöörtekrachtgolven, verleden september 2015.

Weiss is old-professor Natüürkünde an de Massachusetts Institute of Technology. Hee is bedreven in et upzetten van pröve. Zo dokteren hee ook et plan, et ontwarp, de bekostiging en den uutendelike bouw van Ligo uut.

Zwöörtekrachtgolven? Wastaddan?
Einstein zinne General Theory of Relativity (Algemene verholdingsanname) vörspelt dat der ne kromming in rüümtetyd ontsteet dördat der massa in drükt. As massyve objekte samensmelt, kan dat de kromming veranderen. Hyrdör trekt der golven dör de rüümte, dee zwöörtekrachtgolven nöömd wordt. Tegen de tyd at disse verstöringen by ons zint, vernemt wy ze håste nit mear. Et hef sind Einstein zinne vörspelling nog honderd jår duurd vör wetenskappers nen völer konnen bouwen den as gevölig genog is üm et te vernemmen. Dat is de Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory, kortwev Ligo. Den bevestigen at Einstein et by et rechte ende har.

Kip Thorne, professor theoretyse natüürkünde by et California Institute of Technology is nen theorist. Hee deed onmisbåre vörspellingen åver wo de wårnemming van nen zwöörtekrachtgolf der dådwarkelik uutzaggen en wo y dat teken könt herkennen in de inzamelde barg an informasy.

Barry Barish, old-natüürkündigen by et California Institute of Technology (nu met pensiun) kreeg de prove van de grond. Tuun as hee et in 1994 åvernöm as tweeden direktör, güng et projekt nog håste in ’n askenemmer. Barish wüs de beslissers ümme te köyern en leaden de bouw in 1999 en de eerste mettingen, dree jår later.

By ne persankondiging verklåren Weiss dat et tellefongesprek vanmorn “gewaldig mooi” was. “Dit is vör my ne erkenning van et wark van ongevear 1000 löö. Der zit ja 40 jår denkwark in üm ne rimpeling up te vangen… en lankzaam an de technyk an te skarpen üm et endelik vör mekaar te krygen.”

Weiss kon de wårnemming eerst nit gelöven. “Et hef ons twee månd kost üm te gelöven dat wy toch echt nen zwöörtekrachtgolf zeen hebt.”

Et dreetal wör al länger tipt as mögelike Nobelpryswinners. Et prikkelt et vörstellingsvermogen van et volk slim. Et vernemmen van zwöörtekrachtgolven, dat al in 2016 bekendmaakt wör, is et höögtepünt van honderd jår wikken en weagen. En 25 jår bouwen an instrümenten dee zo akelig gevölig zint dat ze ne ofwyking könt vernemmen van één-duzendste van nen düürsnee atoomkern langs ne laserstråle van 4 km.

Zwarte geater
De wårnemming bleek ne botsing te wean van twee zwarte geater. De wetenskappers lüsteren op twentigduzendste van ne sekonde wu twee onmündige zwarte geater (een 35 mål zo groot as de zünne, den anderen yts kleaner) üm mekaar hen dreyen.

An et begin van de gebüürtenis, leazen de wetenskappers an öre berekkeningen wu as stearns verdwynt: de twee objekte dreyen 30x per sekonde üm mekaar. An et ende van de 20 millisekonden was dat 250x per sekonde, vördat ze up mekaar klappern en een donkere samensmelting achterlöten.

Der hülp nog nen veerden wetenskopper met an Ligo, den Skotsen natüürkündigen Ronald Drever. Den köm verleden meart, 18 månd nå de ontdekking, uut de tyd an de gevolgen van demensy. De Nobelprys wörd normalerwyze nit nå et starven tookend.

Welle: The Guardian
3 oktober 2017