“Ik kan et (al) geent/egee nit/aginnie/agees nit/geels neet/gels nich leazen”… van Dreante töt an den Achterhook begriept de leu wat et beduudt en zelfs op de Veluwe kuiert ze mangs van ‘heelnie’. Mer alleman skrif et wier aanders en nums kan oe oetduutsen woer as et weg keump. Det et ne verbastering is, mag dudelik wean as iej de onmeundige riege an vörme bekiekt. Mer woervan?
Nee, met gelle vaarve hef et niks te maken. Ook neet met et Achterhookse döarpke Gelster. En um van “helemoal neet” of te kommen, zol et –moal– gedeelte der nog in mutten zitten. Leu dee as et broekt, bedoolt der in ieder geval aait met at iets öar totaal vrömd lik. Of volmaakt boeten öar können lig: “een meanske kan egeet nit vlegen.” En in den hook mutte vie et zeuken. Iets is (al)geheel(s)nich of in et geheel neet meugelik. Der is ook ginnen positieven vorm: agee wa besteet neet, of dut vuural deanken an “et geet wal”.
Det dee -h- in geheel vort is, is nog neet verwoonderlik. Det gebuurt wal vaker in Saksiese dialekte. Hele Noord-Oaweriesselse volksstammen, zo as Zwolsen en Gellemunigers, ontleent der öare dialektidentiteat an. Et Westerhaarse zinneke ‘een untie in een ökkie met een ekkie der veur’ gef an at leu in Saksies Nederlaand neet zo zunig op de h zeent. En umdet de g en de h ongevear op dezelfde stea in n haals maakt wordt en in dit woard ook nog kort noa mekaar, wint de hartere g et van de zachte h.
Mer woerumme is dan in wat dialekte dee -l der oet in egee nit en in wat dialekte ook wier neet? Seempel, ook det keump in oonze dialekte wa(l) vaker vuur. Den klaank is doar neet neudig um de betekenis oawer te brengen. Vandoar ook at et zo onherkenboar verbasterd is en leu et toch nog begriept. Deankt alleen a(l) an et nommer Ojadasawa van Normaal. Doar vaalt der zelfs twee vort in enen titel.
In et Tweantse Riessen sprekt leu weelt, zöalt, zulke en wulke oet as weeht, zöaht, zukke en wukke. Bie dee eerste twee wöarde is et zelfs zo wied duur edrewen det ze et as weent en zöant skriewt. Ze veendt et zelfs apart a’j ne wál skriewt.
Met dee L-moord zeent oonze dialekte neet uniek: deankt mer an et Engels: shan’t en won’t (verkörte vörme van shall not en will not). Dee Angelsaksen maakt der trouwens he(l)emoal een pötjen van: talk, walk, folk, halt, fault en nog ne hele riege sprekt ze a(lle)moal zoonder -L oet: toowk, woowk, foowk, hoowt en foowt. Nog wier es een bliek van oonze Oold-Saksiese verwaantskop.
Zeg iej non van “Goh, det wus ik al in et geheels neet,” deelt dissen post dan es. Weet de leu der ook wier van.
Van jongeleu en oale groond, ne Tweantse zeperiege. (foto: rtvoost.nl)
In Nederlaand vernemt leu verdan mear at Tweants, en dus et hele (Neder)Saksies, Plat, of Plattdüütsch net zovölle bestoansrecht hef as aandere sproaken. Det et gewoon nöast et Hollaands, Engels, Spaans of Swahili steet. Niks mear, mer ook zeker niks meender. Doarumme doo’w non vuur eens en vuur aaltied ofkaarten met de vuuroordelen en misverstaanden.
1. Et hef ne offisjele Europese sproakstoatus Seend 1996 zelfs al. Al 20 joar dus! Neet at et van zonnen stoatus ofhaank (as of et vuur dee tied neet sprökken wör of ginne sproake was), mer et gef an at de hoge hearen et belang der van zeet. Non et gewone volk nog. Dee stoatus is trouwens een zeutheulderke: vie hebt der gin zak an, want vie magt et nog aait neet op de skolen en in et openboare leawen broeken. Joa toch! In Riessen-Hoolten is et gemeentehoes offisjeel tweesproakig:
Mer doar heuld et wal op. In een aander oonderzeuk bleek at Nedersaksies op mear as 35 peunten ne zelfstaandige sproake is.
2. Et hef een heel egen verleden Kö’w lange of kort oawer doon, mer oonderzeukers hebt et machtig mooi in nen sproakenstamboom ezat. Saksies steet dudelik apart van et Hollaands én et Hoogduuts.
De leu is lange vuurkauwd at Saksies ne oard verbasterd Hollaands is (en ne oard Hoogduuts in Duutslaand), woerduur ze verdan mear wöarde oet dee sproaken hebt oawer enömmen. Mer in beginsel is et nog steeds ne egene sproake.
3. Et hef ne volledig egene grammatika
Jah, wat zo’j deanken, et is ja ook ne ofzeunderlike sproake. Saksies maakt oonderskeaid tusken staarke en zwakke woarkwöarde. Det doot aandere sproaken ook, mer vie wat slimmer. En vie zeent onmeundig gek met oons wöardke “doon”. Et hef dree woardgeslachten, dee as de lidwoarde én den ekeuzenen oetgaank bie biewöarde, bievooglike naamwöarde, verkleanwöarde én meervooldsvörme bepoalt. Wiedters vervog Twents allens vanof wie op -et. Vuurbeeldjen?
Dut et oeleu ook neet een betken an et Engels deanken?
4.Et hef totaal egene oetsproakpatronen Det wie allens ‘inslikket’, det kent de leu wal van Ilse deLange. Dee syllabiesen konsonaant, zo as det inslikken offisjeel het, doot ze ook in et Engels, Hoogduuts, Deens, Zweeds en Noors, dus as iej det biezeunder veendt, zin iej gewoon wearldvrömd. Trouwens, een paar soorten Achterhooks doot et neet. Nöast at Saksies een antal klaanken mear hef as et Hollaands, broeket vie ze ook heel aanders. Vie maakt klaanken länger as der nen -z achteran keump, sprekt et mangs duur de neuze oet as der nen -n achter steet, verzwakt t’s noar d’s (better = bedder), p’s noar b’s en k’s noar g’s. Engelse g’s, that is. En vie plakket allens an mekaar: Ewieplaggedalzammegaa. Doarduur hef oonze sproake een heel egen, vlöaiendig ritme. En doarduur weer nen egenen toon.
5. Et gef onmeundige vrieheaid in wöarde en zegswiezen (a’j et good doot, dus neet zo… 🙁 )
As iej vake et wöardjen donders in den moond hebt, mer neet onwies, onmeundig, duchtig, iezig, groewlik, gleundig, mirakels of machtig, hebt oewe oolden et oe neet good leard, heb iej neet genog verstaand um et te onthoolden, of iej zeent gewoon nen onbenul. Hef der oe ooit iemand in ne aandere sproake zegd at ze “et nöst oonder den boom hebt”, vroagd of iej “zwil in de oren hebt”, of verteeld det hee “good te passe is”? Saksies hef zonnen onmeundigen riekdom an indirekte zegswiezen at der oe et heuwd van duzelt. Doar kön iej zelf trouwens ook mooi met spöllen. Um met Ilse deLange te sprekken: oooh, heehllöööhk. Sorry to burst your bubble: leuk is gin Tweants woard.
Dus, kom iej wier es nen Freesk of Hollaander tegen den as beweart at vie ginne sproake hebt, drukt ze dan dit es oonder den neuze. Et genöal is of elop!
Den neet-Platsprekker keek oons met glöazige ogene an: “Grote passen?” Nee, good-te-pas-se! Der zeent mer weanig groten zo typies Oost-Nederlaands as ‘good/goed te pas(se)’. Mangs zelfs in whatsapp-sproak al of ekört as GTP.
A’j vroagt wat et beduudt komt leu aait met umskriewingen: de’j good in oew vel zitt, de’j moonter zeent en der nog skik an hebt, de’j nog good köant. Toch köant der oe mer weanig oetduutsen woer as et vórtkeump. Doar hoppe vie wat lecht oawer te skienen.
De wöardkes ‘good’ en ‘te’ lukt meesttieds nog wal. Mer det ‘pas’? Et hef niks met treaden of stappen te maken. Ook neet met aargens inpassen. Vake helpt et a’j es wat roond kiekt in aandere sproaken. Dan kom iej al heel rap bie et Fraans en Spaans oet: paix en paz. Zol et oorsproonkelik good te paz ewest hebben? Kan best, mer de Fraansken en de Spanjolen hebt et wier oet et Latien: pax. Vreade.
Oons Good te Passe lik dus “Good te vreade” te beduden. Ene den as good te passe is, veult zik vrie en in innerlike harmonie. Den hef vreade met zikzelf en de wearld. Zett doar et eulderwetsere Nederlaandse “peis en vree” bie nöast en et plaatjen is hoaste kompleet.
Mer woer keump dan dee leste -e in et West-Tweantse, Sallaandse en Achterhookse passe weg? Ook doar zeent wier meardere verkloaringen vuur. De veerde naamval van et Latiense pax is pacem. De zesde naamval is pace. Good te pace(m). Der zeent gekkere dinge in oonze sproake terechte kömmen, neet dan?
Toch goa’w der neet vanoet at alleman in Oost-Nederlaand (en wat steas in Noord-Duutslaand) zulk machtig Latien kon of der zo deep oawer noadacht. Dus de tweede verkloaring is misskien nog wal annemmeliker: vuur de West-Tweanten en Gelders-Oaweriesselsen veult et vrömd um wöarde met nen harten klaank of te sloeten. Vuural vrouwelike en onziedige wöarde. Um det op te vangen, plakt ze oaweral ne -e bie achter: stukke, hakke, harte, komme… passe. En loat vreade non ook een vrouwelik woard wean.
A’j et neet geleuwt, make vie oe wier wat aanders wies. En töt det iej met ne bettere verkloaring komt, mu’j et hier met doon.
“Doot um nen seant,” zo’j in Tweante heuren können. (foto: mybroadband.co.za)
De maker van et blog Buurtaal skreef verleden wekke oawer et verskil tusken et Nederlaandse doen en maken, en et Duutse tun en machen. Ze liekt ja völle op mekaar. Iej zollen meanen at ze dan één op ene oawer te zetten zeent. Meestal wal. Mer toch wordt ze mangs verskillend broekt: bv. et Nederlaandse “Doe het licht uit” wörd in et Duuts “macht das Licht aus”. En a’j wat meender lam as vie zeent, kö’j der völle mear vuurbeelden veenden.
In beaide et Nederlaands en et Duuts kan doen/tun beduden: “wat oetvoren” of “gangs wean (met)”. Et haank mer net van den umstaand of, wat der in beaide sproaken gewoon is ewörden.
In et Tweants (en vaste ook aandere soorten Saksies) hef “doon” nog mear betekenissen der bie ekregen: gewen, brengen en zelfs kuiern!
In et Nederlaands is doen vuur geven wal bekeand: “Doe mij drie bier”. En in et Duuts zung den komiek Helge Schneider: “Tu mal lieber die Möhrchen.” Mer toch is et neet zo breed broekboar as et Tweants:
Gewen – Nen timmerkearl tegen zinne kollega: “Doot mie den hamer eawen.”
gewen – Twee giechelmeakens oawer den knappen jongen: “He’j um oew nommer al doan?”
Angewen – Nen stroatenmaker tegen zienen upperman: “A’j mie dee keien andoot, pak ik ze der in.”
Metgewen – Ne moor tegen de buurvrouwe oawer iets wat he van öar leend hef: “Det kan ik oeleu Shirley zo wier metdoon, as zee hier met oonze Kim keump spöllen.”
Brengen – Ne iewerige skonemaakster: “Dee oolde kleare he’k noar den Kringloop edoan.”
Brengen – Nen positieven oolder: “Eawen de keender noar berre hen doon.”
Kuieren – Twee verskelmakers legt et bie: “Vie doot der neet mear oawer.”
Kuieren – Ene den as ne vrömde sproake kuiert: “Ik doe Nederlands”.
Et oonderskeaid tusken maken en doon lik ook in et Saksenlaand verskillend te wean an weerskaanten van den poal. In Oost-Nederlaand is et normaal um te zeggen: “Doot de dure lös”, terwiel as völle Duutse Platsprekkers zegt: “Maak de deure op”. Det eerste lik samen te goan met et Hollaandse “Doe de deur open” en et tweede lik verdacht völle op et Hoogduutse “Mach die Tür auf”.
Invlood van de daksproaken? Kan good. De Nederlaandse Saksen hebt ja aait Hooghollaands mutten learen. De Duutse Saksen aait Hoogduuts, dus et kan good at de Saksiese dialekten doar wat van met ekregen hebt. Mer et kan eawengood wean at et aait al zo was. Doar kom iej neet achter. Mer mooi um te weten is et wal.
Non zi’w hier toch wal gek met oons “doon”, want op de vroage: “wat doo’j?” kan nen Oost-Nederlaander heel gewoon antwoarden: “ik doo een stukken leazen van wearldsproake.nl.” Mer det is een aander verhaal. Doar doo’w een aander moal oawer verdan.
Vuur Radio 1, RTV Noord en verskeadene aandere media gung et der verleden wekke van. Der warren wat hoge leu oet den Europesen Road in et Grönningse Proveensiehoes um de erkenning van et Saksies te bekuieren. Mer wat is doar non feaitelik ezegd?
Et proveensiehoes van Grönningen. (foto: wikipedia.org)
Op de webstea van et SONT, wat steet vuur de machtig Saksiese naam Samenwerkende Organisaties Nedersaksische Streektalen, steet ne lappe tekst in versaksiest Hollaands oawer wat der allemoal bekuierd is en wee as der bie warren. Et is froai lastig umskrewen. Doarumme hier ne herskriewing:
Achtergroond
Op deenkseldag den 1sten meart kuierden nen koppel leu dee as goat oawer et Haandvest vuur Lokale Sproaken met de verskeaidene groepen dee as zik gangs hooldt met et Saksies. Vie warren neet oet eneudigd.
Oonderwaarp
Wo geet et met et Plat?
Readen alle 3 joaren hooldt ze in Europa et Haandvest tegen et lecht en kiekt ze wat der aanders mut en of der sproaken bie op mut.
Anwezigen Van den Europesen Road warren der bie:
-Vera Klopčič (vuurzitter; oet Slovenië)
– Päivi Majaniemi (oet Finlaand)
– Marieke Sanders-Ten Holte (oet Nederlaand)
Vanoet de Saksiese Beweaging warren ze der vanoet zowat alle strekken bie.
Verloop Eerst meug SONT-vuurzitter Hans Gerritsen wat zeggen. Hee deed verskeaidene zaken oet de deuke:
SONT-vuurzitter Hans Gerritsen. (Foto: sont.nl)
1. De lokale besteurders (NGOs, gemeentes en proveensies) en verskillende ministeries köant mekoar de leste dree, veer joar nog aait neet de haande doon oawer et tookennen van deel III van et Haandvest.
2. Et oawerleg met et Binnenlaandsministerie löp de leste tied good. Ze kuiert oawer ne aandersoortige erkenning, lös van et Haandvest.
De verskeaidene sproakgroepen meugen doarnoa öar zegke doon.
Aktiviteaten
Vera Klopčič. (foto: rtvslo.si)
Vuurzitster Vera Klopčič van den Europesen roadsofveardiging leup de verskeaidene aktiviteaten (en problemen) langs dee as op alle sproakterreinen vuurbie komt: et oonderwies, de media, et sosjale leawen, en zo wiedter. Vuural op kultureel vlak en ook wal in de zorg wörd der völle met de sproaken doan. Et Stellingwaarver vuurleasprojekt wör eneumd. Wiedters bespreuk Klopčič et gebroek van Saksies op de legere skolen.
Geeldzaken
Vuural et verloop van de geeldzaken kan nog heel wat better. Der wörd non allene geeld egewen vuur lösse projekten. Volgens de Zwolse Iesselakademie kö’j doarduur nooit gröttere projekten anpakken, gin kennis van zaken opbouwen en det ook neet vaste hoolden.
Zörgen oawer Geelderlaand
Alleman maakt zik zörgen oawer Geelderlaand. Doar dut de proveensie al nen helen tied niks vuur et Saksies en vuur et Erfgoedcentrum Achterhooks en Liemers (ECAL). De ummeropen RTV Drenthe en RTV Noord doot der mangs wal wat an, mer det kan nog better. In Oaweriessel is et hoaste niks en in Geelderlaand nog meender. Doar zeent de leu ook oardig vergreld oawer.
Lechtpeunten
Mer der zeent ook mooie zaken. Leu hebt verdan mear achting en weardering vuur de sproake. Det har de ofveardiging ook al vernömmen. In zuudoost-Dreante is der bievuurbeeld een oonderwiesprojekt vuur Dreants en Duuts. Der wörd ook oardig wat Plat in de muziek, beuke en kraanten ekuierd.
En non?
De ofveardiging geet der de kommende tied met an den gaank en skrif een verslag. Det legt ze dan vuur an Ministerroad en de Road van Europa. Dee nemt et oawer, stelt ne lieste met roadgewing en anbevelingen op en brengt det noar de Nederlaandse Rieksoawerhead. Dee leste groep mut zik der oawer oetsprekken noar de Road van Europa en et egene parlemeant.
Minister Plasterk is tegen. Foto: archief dvhn / anp
Ne waarkgroep van de Road van Europa is deenkseldag in et Noorden van Nederlaand um te kuiern oawer de Europese stoatus van de Saksiese sproake.
De vuurvechters van de Noord- en Oost-Nederlaandse sproaken hopt hiermet nen fleenken trad te maken. Seend 1997 zeent ze al gangs um Saksies oonder deel III van et Haandvest vuur Europese Sproaken te kriegen. Hiermet köant sproakorganisasies vroagen um laandelike en internasjonale subsidies.
Oet de studie Nedersaksisch waar het kan van de Rieksuniversiteat van Grönningen (RUG) blik det et Saksies, woer as Drèents, Grönnings en Tweants oonder vaalt an 37 eisen voldut vuur heugere erkenning. Det is mear as genoog vuur dee heugere erkenning.
Riek wil der neet an
Et binnenlaandsministerie wil neet an dee internasjonale stoatus vuur et Saksies. Verleden joar veund minister Ronald Plasterk ne bloots laandelike erkenning nog zat vuur bettere samenwaarking. Plasterk wol kuiern oawer de wieze woerop at et gebroek van de sproake anjaagd worden kan.
In Nederlaand kuiert 2,5 miljoen leu Saksies. Et riek wil neet an de heugere erkenning, want dan mut der wetten en regels anpast worden en det kost knaken. De proveensie Dreante, dee rechtevoort vuurop löp met de Saksiese zaak, keump det duur et geknooi wat et riek non met Freesk hef, wat al ne riekssproake is.
Volhoolden
De vuurvechters geewt doarumme nog neet op. De Samenwerkende Organisates in het Nedersaksisch Taalgebied (SONT), de proveensies Dreante, Grönningen, Oaweriessel, Geelderlaand en de Freeske gemeentes Oost- en Weststellingwaarf weet at et ne zaak van volhoolden is.
De Grönningse ofveardigde Fleur Gräper (D66) wil de joelstemming oawer et tweedaagse bezeuk toch wat sussen. De Road van Europa hef oawerheden en sproakenkenners oet eneudigd. “Et is ja mooi, mer et geet mear oawer waarkwiezes. Vie weelt ne oawereenkomst sloeten woermet as alle partiejen oet de veute köant.”
Gelearden beweart al mear as 100 joar at Saksies verdwient. Der vaalt oawer te filosoferen of det ne vaststelling is of ne hoppe op ne self-fulfilling prophecy, mer vie meant det et nog wal metvaalt. Et is ja 2016 en vie skriewt hier dit verhaal. En iej least et, wat angef det et oe angeet.
Loa’w non es nuchter ankieken wat der echt neudig is um dee sproake ook vuur 2106 (vie neumt mer wat) nog te behoolden.
1. Nut Woerumme blif Nederlaands bewoard van oetstaarven en aandere Nederlaandse sproaken neet? Umde’j der wat met köant. Of better zegd: umde’j der wat met mút können. Alle offisjele instellingen broekt et: de regearing, de skolen, de media, enzowiedter. Um doar met met te können, mu’j Nederlaands learen.
An et loket in de Saksiese gemeente Riessen-Hoolten kö’j oewe zaken in nuttig Saksies ofhaandelen. foto: tubantia.nl
Toch mut der vuur dee instellingen bewust vuur Nederlaands keuzen wean; Nederlaands is ja van zikzelf oet neet better broekboar vuur regelzaken as aandere sproaken. Niks nuttiger dus. Zeker neet in strekken woer as ze hele aandere sproaken kuiert. Nederlaands is dus nuttig maakt.
Nederlaands skoolbröd. Doar har ook Saksies bie op eköand. Foto: Noorderkrant.nl
Op de Nederlaandse skolen leart keender det Saksies gin nut hef. Et wörd der ja nooit kuierd en a’j et toch doot, krie’j der den board of. Of ze steurt oe noar nen logopedist. En Saksiese logopedisten gef et neet. Et steelselmoatig vortloaten van dee sproake en et ‘verbetteren’ löt de keenderkes weten det et vuur oonderwies en kennisoawerdracht neet broekboar en slecht is. Nutteloos.
Toch is der ook een positief geluud. In et Tweantse Riessen kö’j an et gemeenteloket met Saksies met oewe gemeentezaken terechte en ze helpt der oe ook gearne in. Op de webstea van et (Nederlaandstalige) DigiD kö’j bie oew curriculum vitae angewen det iej Nedersaksisch sprekt. It’s a start, zö’w mer zeggen.
Saksies kan dus ook nuttig wean. Töt wied in Duutslaand kö’j der oe met redden en der dus ook met haandelen.
2. Anzeen
Oolders wilt et beste vuur öare keender. Doarumme leart ze ze ne sproake woervan as zee meant at et de keender heugerop helpt. Ne sproake dee nuttig is. Ook as de oolders et zelf hoaste neet sprekt. Ze vergett hier aait bie det et Nederlaands der prima nöast kan. Et ene hooft et aandere neet oet te sloeten. Gevolg: de keender leart een mengelmoesken en wordt duur twee partiejen met et gat an ekekken, umdet ze van beade sproaken net neet allens keant. Ze bliewt met een keukelig akseant zitten. Faal.
Herman Finkers is wellicht wal den bekeandsten zönne van oolders dee as öare keender gin Plat learen wollen. Hee heul der zin kenmaarkende akseant an oawer. Duur hart studeren hef hee zik good Tweants Saksies egen maakt. En doar beheurlik wat anzeen met kregen. Foto: rtvoost.nl
Ne sproake krig mear anzeen as et vuur offisjele zaken broekt wörd. As iej der iederen dag op ieder vlak van et leawen met in anraking komt. Met aandere wöarde, as et normaal is. In et dageliks leawen, in de skolen, de media én in de oawerhead. Neet bloots in verskes, gedichten en beuke of in nen blaauwen boerenkiel in de plaatselike revue.
Ne offisjele stoatus vuur et Saksies zol dus mooi wean. Mer zoonder nut en vuural de wil van et volk he’j doar ook wier niks an. Van de aandere kaante kan et dee beade peunten wal anwakkeren.
Noorsken woarskouwing op sigarettendeuskes. “reuken veurt töt gevoarlike gezoondheadsskade veur die en diene umgewing.”
In de Haanzetied har Saksies zovölle anzeen in Denemaarken, Zweden en Noorweagen, det alle leu doar rechtevoort nog aait half Saksies kuiert. Zoonder det ze et nog weet. Det böd meugelikheden. Iej magt der dus greuts op wean. Et is nuttig um dee sproake an oewe keender duur te gewen, want doarmet köant ze eenvooldiger in Skandinavië en Noord-Duutslaand haandelen. Of de sproaken doar better begriepen en vlotter learen. Want et ene hooft et aandere neet oet te sloeten.
3. Wil Dit is wellicht wal de belangriekste. Zoonder de wil um ne sproake duur te gewen heuld et al rap op. As oewe sproake nut hef, wil iej ne earder an oewe keender duurgewen. Der is ginnen readen um oewe sproake te verzwiegen a’j ne öaweral eawen good broeken köant.
As leu samen öare sproake öaweral vuur broeken wilt, dan krig et vanzelf nut. Want dan wil iej et ook op skolen en bie aandere regelzaken. Dan deank iej der geheels neet oawer noa of iej et wal of neet duurgewen mut. Dan doo’j det gewoon. Dit is de readen woerum of Freesken al wal ne offisjele sproake hebt in Nederlaand en Saksen nog neet. A’j wilt det oewe sproake blif, doo’j der allens vuur.
A’j dee wil trouwens te wied duurdriewt, wörd et kranghead. En det is vuur meardere partiejen in te vullen. Wo mear anzeen ne sproake bie de egene sprekkers hef, wo mear as ze meant at ze öare sproakwil duurdriewen magt.
In et kort haank dus de sproake of van de wil van et volk, wo nuttig et emaakt wörd en wovölle anzeen of et doarmet krig. Wil iej at Saksies in 2106 nog ekuierd wörd (in wat vuur vorm dan ook), dan mu’j et oewe keender willen learen. En proberen um oonze sproake mear anzeen te gewen en ne vaste stea in et dagelikse leawen. Kuieren dus. Mear is der neet van.
Der wörd aait beweard at elke Nederlaandse -ij in et Saksies ne -ie is. En vuur heel völle wöarde klopt det ook. Mer tusken verskillende sproaken kö’j neet zo lecht A = B doon. Sproaken oontwikkelt zik neet liek op en hooldt doarbie ook gin rekkenige met mekaander.
Det blik meestal oet leenwöarde. A’j et in et Saksies oawer boetenlaandse zaken hebben weelt, kom iej der aait met an et keukeln. Et veult vrömd um Nijl te zeggen, mer nog vrömder um Niel te zeggen.
Den offisjelen naam vuur den Nielrivier is ja Arabies: النيل (An-Nil). ’n Niel, dus. De Turken neumt öar laand zelf Türkiye (Turkieje). Woerumme neumt Nederlaandse Platsprekkers et dan toch Turkije? Of Hongarije of Algerije? Woerumme veult dee -ie doar vrömd? Woerumme kleent Niejmeagen op et reandken, mer Nijmegen good, wat volgens de oetsproakregels van et Saksies neet zo heurt?
Anwennen. Det is allens. In Nederlaand goa’w noar Nederlaandse skolen. Doar lear iej Nederlaandse namens vuur zaken in et boetenlaand. Dee moalen at et oawer dee steas of zaken geet, zit iej op skole of vuur de tellevisie. Doar kuiert ze Hollaands. Der wörd oe dus al vroo in epreantt at et neet Niel is, mer Naa-iel. En Turkaaie.
Et zal in Saksiese kringe ook vaker oawer Riessen goan as oawer den Niel en Turkieje. Den oorsproonkeliken naam vuur Riessen is ja ook Risne en neet Rijssen. Terwiel as de oetsproake van -ij in Hollaand heanig an van -ie noar -aai veraanderden, wör der in et Saksiese deel van Nederlaand vake genog oawer Riessen ekuierd um dee oorsproonkelike naam vaste te hoolden. Zelfde geeldt vuur dee aandere wöarde woer as Nederlaands nen -ij hef en Saksies nen -ie.
In Duutslaand is et wier een aander verhaal. In et Hoogduuts is et toovallig ook ‘Nil’. Vuur de met Hoogduuts opgröaide Platsprekkers zal et dus meender vrömd anveulen um ‘Niel’ te zeggen.
Joa en nee. Nedersaksies, Nedersaksisch, Plat, Plattdeutsch is neet ene sproake op zik. Better ezegd is et ne gaddering van tientallen net iets verskillende sproaken. Dialekten dus. Mer umdet der ginnen standaard is en et ene oard Plat neet better is as et aandere, magt ze allemoal “Nedersaksiese sproake” heten.
De strekke woer as Nedersaksies of Platduuts ekuierd wörd. (welle: Wikipedia)
Kleane verskillekes, mer wal etzelfde
Der is dus neet ene standaard Nedersaksiese sproake an te wiezen. Toch hebt al dee soorten Plat ongevear dezelfde wöardeskat, woardvolgorde en zegswiezen. Hier wörd vake oawerhen ekekken. Det keump duurdet de meeste leu eankel kiekt noar oetsproake:
Völle Platsprekkers zegnt: “Veer kilometer wiedterop kuiert ze wier totaal aanders!”
– “Oh joa? Kuiert ze doar Swahili?”
“Nee, mer zee zegt woark en ikke waark.”
De oetsproake is dus heel (Hééél) iets verskillend van doarp töt doarp. Mer de rest neet.
Alleman zegt (met verskillende akseanten) bievuurbeeld: “ik zin groot leefhebber van Wearldsproake’s mooie blog.” Ze zegnt nooit: “Leefhebber groot van Wearldsproake’s blog mooie ik zin”. De woordvolgorde is dus in alle dialekten etzelfde. Vandoar de’j et aait wal verstoat. Want zo heel onbegriepelik is wark neet as iej aait waark of weark zegnt.
Klaankverskoewing Alle soorten Plat hebt lange leden neet met edoan an een antal klaankverskoewingen. Hollaands, Duuts en Engels wal. Doarduur kleenkt Plat net eawen wat aanders as aandere West-Germaanse sproaken.
1. Oawer verskillende joaren wör et in Duutslaand, Engelaand en Nederlaand mode um nen dreei in bepoalde klaanken te maken. Huus wör in Nederlaand Haa-uus (huis, dus), Hoes wör in et Engels en Duuts Haa-oes (house of haus, dus). Striek wör strijk, strike of streich.
2. De Duutsers veunden et op een gegewen ogenblik neudig um in een antal wöarde van nen -p nen -pf te maken en van nen -k nen -ch. Peard wör pferd, appel wör apfel, skip wör schiff. Maken wör machen. Striek wör streich. En nog nen helen rits an veraanderingen mear.
