“Langs de spieren in heur nekke, over heur fluwelen vel, striek ik zachies met ien vinger… Zo skier, zo mooi, zo lief, blief toch eben asteblief.” – Daniel Lohues Et is Valentiensdag. En nee, an dee onzin doo iej vaste nit met. Mer toch is et ne mooie geleagenheid um et der es oawer te hebben.
Van leu dee as Saksies kuiert, wörd vake beweard at ze neet heel skeutig zeent met kuieren oawer öar geveul. Zeker neet vuur aanderen. Mer det iej et geleefden mekaar neet heurt zeggen, beduudt neet det ze et mekaar neet zegt as iej der neet bie zint. Det geet oe gewoon niks an. As iej de döppe en de oren es good lösdoot, kom iej nog wal wat tegen. Hier zet wiej der een antal op de riege. “O, oalen, griezen toren,
Ik heb’ oew toch zoo leef.
Doarumme he-k eschreven
An oew nen innigen breef.”
Wee keant der Johanna van Buren neet? Disse Healdernse dichteresse was bekeand um öare leeflike, beskouwende dichtstiel. Ik heb oew toch zo leef kleenkt toch eawen aanders as iej loopt mie nog niks in de weg.
“ik mag oe zo gearne lieden“kleenkt ook lange neet zo onbenullig as “as et neet bevaalt vernem iej et wal”. Zol et dan toch aanders wean as wat ze oe gearne loat geleuven?
Et van Hollaands oawer enömmene ‘Ik hool van oe’ zal de meesten neet heel gek in de oren klinken. En ook in Noord-Duutslaand weet ze in dit oolde volksleedken al heel best wo as et waarket: kom doe om middernacht Kom doe klok een vader slöpt, moder slöpt
ik sloap alleen…
Tusken zeggen en loaten maarken is ook heel wat te doon. Det zit um vuural in kleane dinge. Wat det angeet zeent de Saksen kampioen. Misskien hebt ze oe de leefde al lange verkloard, mer zat iej gewoon zelf te sloapen. Dus skea mer oet met doon as of Saksies eankel mer onbenullig is. Wiej weet wal better.
Ik heb oe in de smiezen, barg! (Daniel Prudek/Shutterstock)
Wiej weet et nog nit zeker, mer de Everest (Mount is gewoon barg) kan een betten krumpen wean. Of gröaid. Nepalese en Indiase onderzeukers doot dat noe bekieken.
Volgens onderzeuksleader Swarna Subba Rao geet et sentrale Indiase kaartenkantoor noar de heugste top van de wearld. Ze wilt nog es noakieken of hee nit een luk in de heugte of noar dealten kömmen is noa de leste eardbewingen.
“Wiej weet nog nit wat der an de hande is, der is nog gin verslag van,” zea Rao tegen BBC News. “Wat onderzeukers meant at hee slunken is. Mer wat leu beweart juust at hee opkömmen is.”
Um dat noa te goan, doot ze de kommende moanden GPS-mettingen en brengt et nauwkurig in kaarte, veurdat ze oetsloetsel geaven könt.
Op dit ogenblik meant ze at Everest 8848 meter hoge is. De verandering zal woarskienlik nit meer wean as een paar sentimeter.
Mer huw eawen, wo verandert bargen inenen van heugte? Meesttieds sliet ze op den doer sowieso al iets van boaven, mer as der mer nen harten eardbewing kump is dat ok al genog.
De onwieze eardbeving van 2015 kan der krachtig genog veur ewest wean. Binnen 45 sekonden skeuf nen streppel van 30 kilometer breed van de Himalajaanse heufdeardplate op et oosten an met 3 kilometer de sekonde. Bie mekaar 135 kilometer dus.
Doar köm flink wat land bie lös. Delen van de strekke verdwenen ondergronds, anderen rezen op. Wat delen kömmen zelfs wal 9 meter in de heugte.
Ziedwearts wör der ook genog sköaven. De heufdstad Katmandoe verskeuf dree meter.
Satellieten toertieds leuten ginne verandering in de heugte van Everest zeen, mer de gelearden twiefelt doar noe inenen an.
Wiej weet dus nog nit of wat veranderd is, en wat de verandering kan wean. Op dit ogenblik weet iej dus net zovölle as wiej. Sorry.
Heanig an lik oonze sproake oet een dal te kroepen. Leu skaamt zik der neet mear zo vuur as in et verleden (woerum ook eagenlik?) en et wörd verdan vaker in marketing inzat um de leu met een herkenboar geluud in de knippe te kommen. Doar mu’j bie wean! Doarumme hier 5 dinge dee as iej köant doon um oonze sproake verdan te helpen.
1. Kuieren Met kunnigen, mer vuural met de kleanen. Want dan leart ze et as normaal te heuren. De meeste sproakenlearders zöalt et met oons eens wean: gin eankelen anpak geet der zo met strieken as gewoon kuieren met leu dee as et al good köant, et leewste in de strekke woer as dee sproake vuurkeump. Op de middelboare skole hebt ze hele Taaldöarpe vuur Engels, Duuts en Fraans, want jongeleu liekt et better te learen in et echt as oet een beuken. Maakt van oewe umgewing een taaldoarp.
“Um de sproake te bewoaren, hoof iej ne eankel mer te bliewen kuieren.”
2. Kiest ook es vuur Online Saksies
Facebook, Snapchat, Instagram, WhatsApp, maakt neet oet woer. Maakt dee sproake zichtboar. Deankt bie allens wat iej der op zet es: “woerumme zol ik et neet in et Saksies doon?” Ieder moal as iej in ne aandere sproake skriewt, is det een verlees vuur et Saksies. Smoesjes det een aander et neet leazen kan of det iej et neet skriewen köant hebbe vie al vake zat heurd. De meeste leu dee det roopt, hebt et nog nooit probeerd. En neet stoer doon met oewe internasjonale vreanden… dee köant oew Hollaands ook neet leazen. Probeert et mer es. Der zeent sowieso 1,8 miljoen leu in Nederlaand dee as et wál leazen köant.
3. Skead oet met det onbenullige Saksies is net zonne serieuze, völziedige sproake as iedere aandere. Et is neet eankel mer vuur brekken, zoepen en op de proeme kroepen en aandere onbenullighead. Det is non juust de readen at völle leu et neet kuiert. Skead oet met klisjees herkauwen. Verzint es wat niejs. Of better nog, doot der es gewoon normaal met. Zo as in dit artikel.
4. Maakt et een middel, neet et doel Wat wordt der de leste joaren een bult stuks, verskes, gedichten en verhaalkes eskrewen in oonze sproake. Mooi! Mer wiedter as vermaak geet et neet. Kiekt es wiedter en broekt et es op ne nuttige wieze. As iej nen e-mail steurt noar een kollega, woerumme zo’j det dan neet in et Saksies doon? Neet professioneel? Dan maakt vie et toch professioneel? As iej aait mer bange bliewt um der es wat niejs met te doon, keump oonze sproake nooit vuuroet.
“As iej aait mer bange bliewt um wat niejs met Saksies te doon, keump et nooit vuuroet.”
5. Grötter deanken Oew lokale dialekt is neet zo heel aanders as det wat in et volgende doarp kuierd wörd. Dezelfde zegswiezen, dezelfde grammatika, dezelfde wöarde… iej sprekt et misskien wat krang oet. Mer in wezen is et allemoal etzelfde. Neet zo bange wean at leu oe neet verstoat. Allens bie mekaar zeent vie met zo’n 5 miljoen Platsprekkers! De grötste wearldsproaken zeent allemoal ooit as onbedudende sproaken begunnen. De leu dee as det kuieren, warren der eankel wat greutser en egenwiezer met. Köant vie ook wean. Neet zo rap den kop loaten hangen. Ook neet koste wat kost, mer wal wat greutser as in et verleden.
Van jongeleu en oale groond, ne Tweantse zeperiege. (foto: rtvoost.nl)
In Nederlaand vernemt leu verdan mear at Tweants, en dus et hele (Neder)Saksies, Plat, of Plattdüütsch net zovölle bestoansrecht hef as aandere sproaken. Det et gewoon nöast et Hollaands, Engels, Spaans of Swahili steet. Niks mear, mer ook zeker niks meender. Doarumme doo’w non vuur eens en vuur aaltied ofkaarten met de vuuroordelen en misverstaanden.
1. Et hef ne offisjele Europese sproakstoatus Seend 1996 zelfs al. Al 20 joar dus! Neet at et van zonnen stoatus ofhaank (as of et vuur dee tied neet sprökken wör of ginne sproake was), mer et gef an at de hoge hearen et belang der van zeet. Non et gewone volk nog. Dee stoatus is trouwens een zeutheulderke: vie hebt der gin zak an, want vie magt et nog aait neet op de skolen en in et openboare leawen broeken. Joa toch! In Riessen-Hoolten is et gemeentehoes offisjeel tweesproakig:
Mer doar heuld et wal op. In een aander oonderzeuk bleek at Nedersaksies op mear as 35 peunten ne zelfstaandige sproake is.
2. Et hef een heel egen verleden Kö’w lange of kort oawer doon, mer oonderzeukers hebt et machtig mooi in nen sproakenstamboom ezat. Saksies steet dudelik apart van et Hollaands én et Hoogduuts.
De leu is lange vuurkauwd at Saksies ne oard verbasterd Hollaands is (en ne oard Hoogduuts in Duutslaand), woerduur ze verdan mear wöarde oet dee sproaken hebt oawer enömmen. Mer in beginsel is et nog steeds ne egene sproake.
3. Et hef ne volledig egene grammatika
Jah, wat zo’j deanken, et is ja ook ne ofzeunderlike sproake. Saksies maakt oonderskeaid tusken staarke en zwakke woarkwöarde. Det doot aandere sproaken ook, mer vie wat slimmer. En vie zeent onmeundig gek met oons wöardke “doon”. Et hef dree woardgeslachten, dee as de lidwoarde én den ekeuzenen oetgaank bie biewöarde, bievooglike naamwöarde, verkleanwöarde én meervooldsvörme bepoalt. Wiedters vervog Twents allens vanof wie op -et. Vuurbeeldjen?
Dut et oeleu ook neet een betken an et Engels deanken?
4.Et hef totaal egene oetsproakpatronen Det wie allens ‘inslikket’, det kent de leu wal van Ilse deLange. Dee syllabiesen konsonaant, zo as det inslikken offisjeel het, doot ze ook in et Engels, Hoogduuts, Deens, Zweeds en Noors, dus as iej det biezeunder veendt, zin iej gewoon wearldvrömd. Trouwens, een paar soorten Achterhooks doot et neet. Nöast at Saksies een antal klaanken mear hef as et Hollaands, broeket vie ze ook heel aanders. Vie maakt klaanken länger as der nen -z achteran keump, sprekt et mangs duur de neuze oet as der nen -n achter steet, verzwakt t’s noar d’s (better = bedder), p’s noar b’s en k’s noar g’s. Engelse g’s, that is. En vie plakket allens an mekaar: Ewieplaggedalzammegaa. Doarduur hef oonze sproake een heel egen, vlöaiendig ritme. En doarduur weer nen egenen toon.
5. Et gef onmeundige vrieheaid in wöarde en zegswiezen (a’j et good doot, dus neet zo… 🙁 )
As iej vake et wöardjen donders in den moond hebt, mer neet onwies, onmeundig, duchtig, iezig, groewlik, gleundig, mirakels of machtig, hebt oewe oolden et oe neet good leard, heb iej neet genog verstaand um et te onthoolden, of iej zeent gewoon nen onbenul. Hef der oe ooit iemand in ne aandere sproake zegd at ze “et nöst oonder den boom hebt”, vroagd of iej “zwil in de oren hebt”, of verteeld det hee “good te passe is”? Saksies hef zonnen onmeundigen riekdom an indirekte zegswiezen at der oe et heuwd van duzelt. Doar kön iej zelf trouwens ook mooi met spöllen. Um met Ilse deLange te sprekken: oooh, heehllöööhk. Sorry to burst your bubble: leuk is gin Tweants woard.
Dus, kom iej wier es nen Freesk of Hollaander tegen den as beweart at vie ginne sproake hebt, drukt ze dan dit es oonder den neuze. Et genöal is of elop!
Een plaatsbrödken in et Welsk, wat internasjonaal vuural bekeand steet as of der ne katte oawer een knöpkesbröd waandeld is.
Terwiel as Platsprekkers in Nederlaand met een slappe oetvlochten smiett as “leart de keender mer Engels, doar hebt ze völle mear an as Plat,” doot de leu in Wales der zelf ofstaand van, löt de BBC weten. Op et waark krieg iej ja net zovölle terechte in de ene sproake as in de aandere, as iederene deezelfde sproake keant.
Doarumme hef den eersten minister van Kumrië (zo as Wales in et Kelties heet) ezegd op et Eisteddfod, een festival vuur Welske kultuur, at der nen miljoen Welske sprekkers mut wean tegen 2050. Carwyn Jones benoadrukken et belang van et waark, de familie en den vuuroetgaank as andachtspeunten.
Alun Davies, de Welske sproakminister, gavven too at et “een met opzet roosklurig” doel is, terwiel as Plaid Cymru’s Sian Gwenllian de ankondiging “wier nen keunstgreep” neumen. Toch is et priezensweard at der leu op hoge steas zovölle wearde hecht an öare sproake. Mennig Platsprekker in Nederlaand zol der good an doon um et doar es wat van of te kieken. Bie oons blif et meestentieds bie noodropen at oonze sproake vergeet, terwiel as der nums de peddels pakt en begeent te roeien.
Ne telling in 2011 leut nen val in et antal Welske sprekkers zeen van 582.000 in 2001 noar 562.000, ongevear een op vief inwonners. In vergeliek hef Tweants ongevear 630.000 sprekkers, wat mer een heel klean deel is van de 4 of 5 miljoen sprekkers dee as et Nedersaksies bie mekaar hef. Met oonze Duutse noabers der bie. Toch weelt oonze leu nog aait neet wiedter as öar egene döarpke kieken en neumt et Plat van vief kilometer wiedterop “totaal aanders”. Doarduur bestoat der hoonderden ofslöttene heemkeundeklubkes, dee as zik bleend staart op öar egene dialekt van 50 joar terugge en dee as allemoal egenhaandig et rad vanniejs probeert oet te veenden. Ze zollen der good an doon um der es wat vaker bie mekaar achterhen te kieken.
Oet van ooldsher Welske gemeenskoppen trekt jonge leu vort vuur waark, terwiel as legere huzeprieze wier volk antrekt wat de sproake neet keant. Bie Wearldsproake hebt wiej dat vaker heurd.
Ministers dee as verleden moandag et Welske parlemeant bie mekaar reupen in de National Eisteddfod in Abergavenny, Monmouthshire, neumen juust ne gröai in de vroage noar Welsk oonderwies as ne readen um positief te deanken. Ook in et Nedersaksiese gebeed wörd alverdan mear um Plat op de skolen evroagen en bie oonze noabers gebuurt det mangs al.
Op zes peunten wörden vuurstellen maakt:
Planning – wodöanig maakt wiej de Welske sproake een vast oonderdeel van et dagelikse leawen.
Dageliks leawen – roopt leu op um Welsk te broeken en respekteert dee wat et doot.
Oonderwies – wodöanig krieg iej dee leu an et Welsk op skole, in et heuger oonderwies en in et volwassenoonderwies.
Volk – de sproake duurgewen an de keender en et broeken op et waark.
Hulpe – met wöardebeuke, digitale middelen en media in et Welsk.
Rechten – wetten opstellen dee as Welsk nen offisjelen stoatus geewt en zorget at et broekt blif worden.
“Wiej zeent een greuts tweesproakig laand,” zeg Jones. “Wiej hebt et volste vertrouwen at et gesprek wat wiej hier vandeage anzwengelt oons helpet um de sproake te loaten gröaien, zodet et wier een leawendig deel van oonze gemeenskoppen wörd.” Oonderwiel hef Nederlaand veer sproaken, mer wiedgoande hulpe van de Nederlaandse regearing blif oet. Behalve vuur et Freesk, umdet de Freesken gewoon mear met nen voest op toafel dörft te houwen. Nen oproop vuur RTV Oost van de Tweantse Europarlementariër Annie Schreijer-Pierik um wat met oonze sproake te doon is nen trad in de gode richting. Toch is et dan wier kenmaarkend vuur oonze sproaksituasie at den oproop in et Hollaands was. Zelfs den grötsten Platfanaat dörft in et openboar nog aait gin Plat te kuieren.
Freeske woarskouwige vuur den hoond. Zelfs a’j gin woard Freesk verstoat, begriep iej et wal.
Oonderwiel kleenkt in Wales striedlustige geluden. Davies: “Et is ne grote oetdaging, mer dee köant wiej an, umdat wiej vanoet een krachtig oetgaankspeunt oetgoat.” In Nederlaand goat der ook regelmoatig stemmen op um wat met oonze sproake te doon, mer dan zeet leu meteen al nen hoop bearen op de weg. Nums wil wat inleaweren, umdet ze allemoal meant at zee et beste Plat kuiert. En dan geet et met kuieren hen.
De Welske regearing deed vuur dree joar terugge een oonderzeuk noar de “nasjonale kuierieje” oawer et broeken van de Welske sproake, noa de oetslag van dee telling. Jamie Bevan, vuurzitter van de Welske sproakroad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, zeg at der seend dee tied völle plannen maakt en oetgewen zeent, mer det ze “nooit helemoals duurvoord zeent”. Doarumme veendt hee: “Et is dus heel apart at de regearing non wier een oonderzeuk insteelt. Welsk as ne leawendige sproake lig op et gat – vie raakt alle joaren 3000 sprekkers kwiet.”
Plaid Cymru’s Sian Gwenllian veend et doel van een miljoen wal mooi, mer zeg doarbie: “Wiej hebt niks an wier nen keunstgreep, wiej köant de tied non wal better broeken.” Neil Hamilton, leader van de UKIP group in de Welske Road, kon zik veenden in de toozeggingen, mer vullen an: “Wiej mut neet kuiern, mer anpakken.” Heurt heurt, of neet dan.
Suzy Davies AM van de Welske Konservatieven meant at “de leu zik nog zöalt versloeken in de oetwaarking van disse plannen.” Ook det keump regelmoatig in disterieje oawer oonze sproake terugge. Mer det is ginnen readen um et neet te proberen. As iej doarumme mer niks doot, boert et sowieso achteroet.
As antwoard op de annames at et wier een völs te groot plan was, zea Jones: “Vuur de verkiezingen was der dit doel nog geheels neet. Een miljoen is völle, joa. Doarumme is et belangriek at wiej good lustert noar de gelearden, zodet et doel haalboar wörd.” Der is dus hoppe vuur et Welsk. En vuur et Nedersaksies?
Den neet-Platsprekker keek oons met glöazige ogene an: “Grote passen?” Nee, good-te-pas-se! Der zeent mer weanig groten zo typies Oost-Nederlaands as ‘good/goed te pas(se)’. Mangs zelfs in whatsapp-sproak al of ekört as GTP.
A’j vroagt wat et beduudt komt leu aait met umskriewingen: de’j good in oew vel zitt, de’j moonter zeent en der nog skik an hebt, de’j nog good köant. Toch köant der oe mer weanig oetduutsen woer as et vórtkeump. Doar hoppe vie wat lecht oawer te skienen.
De wöardkes ‘good’ en ‘te’ lukt meesttieds nog wal. Mer det ‘pas’? Et hef niks met treaden of stappen te maken. Ook neet met aargens inpassen. Vake helpt et a’j es wat roond kiekt in aandere sproaken. Dan kom iej al heel rap bie et Fraans en Spaans oet: paix en paz. Zol et oorsproonkelik good te paz ewest hebben? Kan best, mer de Fraansken en de Spanjolen hebt et wier oet et Latien: pax. Vreade.
Oons Good te Passe lik dus “Good te vreade” te beduden. Ene den as good te passe is, veult zik vrie en in innerlike harmonie. Den hef vreade met zikzelf en de wearld. Zett doar et eulderwetsere Nederlaandse “peis en vree” bie nöast en et plaatjen is hoaste kompleet.
Mer woer keump dan dee leste -e in et West-Tweantse, Sallaandse en Achterhookse passe weg? Ook doar zeent wier meardere verkloaringen vuur. De veerde naamval van et Latiense pax is pacem. De zesde naamval is pace. Good te pace(m). Der zeent gekkere dinge in oonze sproake terechte kömmen, neet dan?
Toch goa’w der neet vanoet at alleman in Oost-Nederlaand (en wat steas in Noord-Duutslaand) zulk machtig Latien kon of der zo deep oawer noadacht. Dus de tweede verkloaring is misskien nog wal annemmeliker: vuur de West-Tweanten en Gelders-Oaweriesselsen veult et vrömd um wöarde met nen harten klaank of te sloeten. Vuural vrouwelike en onziedige wöarde. Um det op te vangen, plakt ze oaweral ne -e bie achter: stukke, hakke, harte, komme… passe. En loat vreade non ook een vrouwelik woard wean.
A’j et neet geleuwt, make vie oe wier wat aanders wies. En töt det iej met ne bettere verkloaring komt, mu’j et hier met doon.
“Doot um nen seant,” zo’j in Tweante heuren können. (foto: mybroadband.co.za)
De maker van et blog Buurtaal skreef verleden wekke oawer et verskil tusken et Nederlaandse doen en maken, en et Duutse tun en machen. Ze liekt ja völle op mekaar. Iej zollen meanen at ze dan één op ene oawer te zetten zeent. Meestal wal. Mer toch wordt ze mangs verskillend broekt: bv. et Nederlaandse “Doe het licht uit” wörd in et Duuts “macht das Licht aus”. En a’j wat meender lam as vie zeent, kö’j der völle mear vuurbeelden veenden.
In beaide et Nederlaands en et Duuts kan doen/tun beduden: “wat oetvoren” of “gangs wean (met)”. Et haank mer net van den umstaand of, wat der in beaide sproaken gewoon is ewörden.
In et Tweants (en vaste ook aandere soorten Saksies) hef “doon” nog mear betekenissen der bie ekregen: gewen, brengen en zelfs kuiern!
In et Nederlaands is doen vuur geven wal bekeand: “Doe mij drie bier”. En in et Duuts zung den komiek Helge Schneider: “Tu mal lieber die Möhrchen.” Mer toch is et neet zo breed broekboar as et Tweants:
Gewen – Nen timmerkearl tegen zinne kollega: “Doot mie den hamer eawen.”
gewen – Twee giechelmeakens oawer den knappen jongen: “He’j um oew nommer al doan?”
Angewen – Nen stroatenmaker tegen zienen upperman: “A’j mie dee keien andoot, pak ik ze der in.”
Metgewen – Ne moor tegen de buurvrouwe oawer iets wat he van öar leend hef: “Det kan ik oeleu Shirley zo wier metdoon, as zee hier met oonze Kim keump spöllen.”
Brengen – Ne iewerige skonemaakster: “Dee oolde kleare he’k noar den Kringloop edoan.”
Brengen – Nen positieven oolder: “Eawen de keender noar berre hen doon.”
Kuieren – Twee verskelmakers legt et bie: “Vie doot der neet mear oawer.”
Kuieren – Ene den as ne vrömde sproake kuiert: “Ik doe Nederlands”.
Et oonderskeaid tusken maken en doon lik ook in et Saksenlaand verskillend te wean an weerskaanten van den poal. In Oost-Nederlaand is et normaal um te zeggen: “Doot de dure lös”, terwiel as völle Duutse Platsprekkers zegt: “Maak de deure op”. Det eerste lik samen te goan met et Hollaandse “Doe de deur open” en et tweede lik verdacht völle op et Hoogduutse “Mach die Tür auf”.
Invlood van de daksproaken? Kan good. De Nederlaandse Saksen hebt ja aait Hooghollaands mutten learen. De Duutse Saksen aait Hoogduuts, dus et kan good at de Saksiese dialekten doar wat van met ekregen hebt. Mer et kan eawengood wean at et aait al zo was. Doar kom iej neet achter. Mer mooi um te weten is et wal.
Non zi’w hier toch wal gek met oons “doon”, want op de vroage: “wat doo’j?” kan nen Oost-Nederlaander heel gewoon antwoarden: “ik doo een stukken leazen van wearldsproake.nl.” Mer det is een aander verhaal. Doar doo’w een aander moal oawer verdan.
Eankel een kort berichtken op Totaal TV van 9 meart 2016 dut der van: allene et Freesk krig ne aparte stea in de nieje Mediawet van Stoatsekretoaris Dekker. Limbörgs en Nedersaksies visket wier es achter et net.
Stoatssekretoaris Sander Dekker.
Wat hef det vuur gevolgen? Duur de nieje mediawet zitt alle ummeropen oet alle strekken van Nederlaand in enen road. Dee kriegt nen budel met seanten vuur programma’s, dee as ze oonderling verdelen mut. De Freeske ofveardiging krig ne biezeundere stea, umdet dee toovallig ne heugere sproakstoatus in Nederlaand hebt. Zee köant dus deper oawer de toafel lönnen as der oawer de verdeling van de seanten kuierd wörd.
Dus puur umdet de Freesken in et verleden mear met nen voest op toafel höwwen en de regearing doodestieds dan mer ne haandtekenige zat hef. De beade aandere inheemse sproaken van Nederlaand komt hier liek zo good vuur in anmaarking.
Toch geet et neet duur. En det hef wier gevolgen vuur et anzeen van oonze sproake.
Et krange is det et duursnee anzeen van et Saksies en Limbörgs lege blif um aait wier etzelfde deankbeeldige kringske:
1. Umdet ze ginnen heugeren stoatus hebt in et Europese Haandvest vuur Streksproaken, kriegt ze nooit ne biezeundere stea in de media. Doarduur roopt de onwetenden: “Zee’j noe wal? De medialeu veendt et ginne oetzeunderlike stea weard. Dus zal de sproake meender weard wean.”
2. Umdet ze ginne bettere stea kriegt in de mediawet, stoat ze ook neet op de lieste vuur stoatusopheuging vuur et Haandvest. Onwetenden roopt dan: “Zee’j noe wal? Skienboar is der ginne spesjale stea neudig vuur dee sproake, want ook in de media doot ze der niks met.”
Meteen keump doar dan disse kreenksprekkerieje op: “iej köant toch ook wal Hollaands?” Joa, mer pas noadet ik en mien volk edwungen zeent um det te learen. Mooi makkelik zeggen, dan. En doarbie, de meeste leu köant ook wal Engels, mer toch heurt ze zaken gearne in öare egene sproake. Zo geet den non ook met Saksies.
De readen at Minister Plasterk ginnen heugeren stoatus tookennen wil, is det hee zik bangt at de Saksen en Limbörgers ook rechtshulpe en aandere offisjele zaken in öare sproake ofhaandelen weelt. Det zol tevölle kosten.
Minister Plasterk. (foto: refdag.nl)
Wat Plasterk doarbie verget, is det oonze sproake (of wat vuur aandere sproake dan ook) gewoon recht hef op gelieke behaandeling, ongeacht wat vuur ne erkenning of et in een of aander Haandvest hef. Dee seanten zeent oonze sproake dus joarenlaank achter eheulden. Vie hebt dus nog heel wat te good. Loat mer kommen!
Nöast Freeslaand weelt ook Lembörg en Oaweriessel at öare proveensiale ummeropen ne biezeundere plaatste kriegt in de nieje Mediawet. Det is te leazen in nen breef wat de proveensies noar den Eersten Kamer esteurd hebt.
1Limburg skrif at de proveensies ne mediaroad weelt, dee as de lokale kultuur en indentiteat bewoaren mut. Oawer Omrop Fryslân hebt de Freesken verleden wekke al een verzeuk insteurd um ne oetzeunderingsplaatse te kriegen. Den ummeroop wil det um de Freeske sproake. Et hef gode kaans van slagen.
Lembörg en Oaweriessel weelt dee spesjale stoatus ook in de nieje Mediawet. Ze haalt hier et Europese Haandvest vuur lokale sproaken bie, woer as Nederlaand ook ne haandtekening oonder zat hef. Doarin wordt Limbörgs en Saksies beade as lokale sproake anwezen. In den breef skriewt ze at de regionalle ummeropen ne “slim belangrieke rolle innemt bie et vaste hoolden en anjagen van de sproake”.
De Eerste Kamer kuiert disse wekke oawer de Mediawet. Stoatssekretoaris Dekker hef al verskeaidene stäpkes terugge mutten doon um den wet der in den Tweeden Kamer duur te kriegen. Ook in den Eersten kamer mos hee der al wat bie doon.
Dekker wil gearne at alle proveensiale ummeropen ansteurd wordt vanoet enen road. Leu oet den Eersten Kamer zeet det neet zo zitten en weelt eerst bepoalde beloftes van den stoatssektretoaris, vuur at ze der joa op zegt. Et geet der öar vuural umme det de ummeropen zelf magt bliewen bepoalen wat ze weelt oetstroalen en oetzeanden.
Vuur Radio 1, RTV Noord en verskeadene aandere media gung et der verleden wekke van. Der warren wat hoge leu oet den Europesen Road in et Grönningse Proveensiehoes um de erkenning van et Saksies te bekuieren. Mer wat is doar non feaitelik ezegd?
Et proveensiehoes van Grönningen. (foto: wikipedia.org)
Op de webstea van et SONT, wat steet vuur de machtig Saksiese naam Samenwerkende Organisaties Nedersaksische Streektalen, steet ne lappe tekst in versaksiest Hollaands oawer wat der allemoal bekuierd is en wee as der bie warren. Et is froai lastig umskrewen. Doarumme hier ne herskriewing:
Achtergroond
Op deenkseldag den 1sten meart kuierden nen koppel leu dee as goat oawer et Haandvest vuur Lokale Sproaken met de verskeaidene groepen dee as zik gangs hooldt met et Saksies. Vie warren neet oet eneudigd.
Oonderwaarp
Wo geet et met et Plat?
Readen alle 3 joaren hooldt ze in Europa et Haandvest tegen et lecht en kiekt ze wat der aanders mut en of der sproaken bie op mut.
Anwezigen Van den Europesen Road warren der bie:
-Vera Klopčič (vuurzitter; oet Slovenië)
– Päivi Majaniemi (oet Finlaand)
– Marieke Sanders-Ten Holte (oet Nederlaand)
Vanoet de Saksiese Beweaging warren ze der vanoet zowat alle strekken bie.
Verloop Eerst meug SONT-vuurzitter Hans Gerritsen wat zeggen. Hee deed verskeaidene zaken oet de deuke:
SONT-vuurzitter Hans Gerritsen. (Foto: sont.nl)
1. De lokale besteurders (NGOs, gemeentes en proveensies) en verskillende ministeries köant mekoar de leste dree, veer joar nog aait neet de haande doon oawer et tookennen van deel III van et Haandvest.
2. Et oawerleg met et Binnenlaandsministerie löp de leste tied good. Ze kuiert oawer ne aandersoortige erkenning, lös van et Haandvest.
De verskeaidene sproakgroepen meugen doarnoa öar zegke doon.
Aktiviteaten
Vera Klopčič. (foto: rtvslo.si)
Vuurzitster Vera Klopčič van den Europesen roadsofveardiging leup de verskeaidene aktiviteaten (en problemen) langs dee as op alle sproakterreinen vuurbie komt: et oonderwies, de media, et sosjale leawen, en zo wiedter. Vuural op kultureel vlak en ook wal in de zorg wörd der völle met de sproaken doan. Et Stellingwaarver vuurleasprojekt wör eneumd. Wiedters bespreuk Klopčič et gebroek van Saksies op de legere skolen.
Geeldzaken
Vuural et verloop van de geeldzaken kan nog heel wat better. Der wörd non allene geeld egewen vuur lösse projekten. Volgens de Zwolse Iesselakademie kö’j doarduur nooit gröttere projekten anpakken, gin kennis van zaken opbouwen en det ook neet vaste hoolden.
Zörgen oawer Geelderlaand
Alleman maakt zik zörgen oawer Geelderlaand. Doar dut de proveensie al nen helen tied niks vuur et Saksies en vuur et Erfgoedcentrum Achterhooks en Liemers (ECAL). De ummeropen RTV Drenthe en RTV Noord doot der mangs wal wat an, mer det kan nog better. In Oaweriessel is et hoaste niks en in Geelderlaand nog meender. Doar zeent de leu ook oardig vergreld oawer.
Lechtpeunten
Mer der zeent ook mooie zaken. Leu hebt verdan mear achting en weardering vuur de sproake. Det har de ofveardiging ook al vernömmen. In zuudoost-Dreante is der bievuurbeeld een oonderwiesprojekt vuur Dreants en Duuts. Der wörd ook oardig wat Plat in de muziek, beuke en kraanten ekuierd.
En non?
De ofveardiging geet der de kommende tied met an den gaank en skrif een verslag. Det legt ze dan vuur an Ministerroad en de Road van Europa. Dee nemt et oawer, stelt ne lieste met roadgewing en anbevelingen op en brengt det noar de Nederlaandse Rieksoawerhead. Dee leste groep mut zik der oawer oetsprekken noar de Road van Europa en et egene parlemeant.
