Den ennigsten noch leavenden jihadterrorist van de angreyp in Parys, Salah Abdeslam (29), kümt in Belgye vöär et gerecht. Toch steyt hey nu nit vöär Parys terecht, mer vöär ne skeyterye in Brüssel. By nen inval van Belgyske en Franske polity in een möygelik terroristenhuus wår Abdeslam sik verskulen, köm et up skeyten an. Hey verwonden drey agenten en wör een paar dage later vastnömmen. (bbc.com)
Afrikaansk Nationaal Kongres: Jacob Zuma müt aftreaden
Foto: REUTERS
Den van ümköperye verdachten Süyd-Afrikaansken president Jacob Zuma weygert töt nu tou up te stappen. De leydende partye van et land, de ANC, höld nu een spoodberåd. Den tweyden man van de ANC-partye, Cyril Ramaphosa, vervangt üm al seed desember, mer Zuma höld vul dat hey niks verkeerd düt. (bbc.com)
Lokaal
Twey störven by swår ungeval up N315 by Röörlo
By Röörlo in den neaderlandsken Achterhook sind måndagmorgen twey personenauto’s up eynander stot. Hyrby sind twey löde störven. Nen darden is swår gewond. Nen reddingshelykopter is der by. (tubantia.nl)
Vyvjöärige junge swår gewond by anvöring in Hagen
In et westfaalske Hagen is söndagmiddag is een jünken van 5 jår swår gewond raakt by een anvöring döär nen personenauto. Et kind spöllen rund klok 16.25 up stråte an de Oldehagenweg. Nen reddingshelikopter mus der by kommen, mer et kind is buten leavensgevår. (Westfalenpost.de)
Verdwelde keygelrobbe seyn in de Stöör by Steynborg
Foto: ndr.de
In de Stöör, de dardelängste rivyr van Sleyswyk-Holsteyn, wör söndag ne keygelrobbe seen. Et deyr likt vaste te sitten in ne årt ring van plastik. De seehundeninrichting van Frederikskoog is inmiddels up de höögte. (ndr.de)
Den klank wuur y löö in Nederland et slimste met upporket, is met avstand den R. Volgens wetenskapper Koen Sebregts, den as der up avstüderen, sprekt wy den by mekaar up wal 20 verskillende wyzen uut. En wy hebt allemål starke vörkören wu as et müt.
Vör zyn onderzöök richten Sebregts zik up 6 steaden in Nederland en Belgye. Dår drünk hee koffy met willekürige löö en lööt hee ze verskeadene zinnekes vörleazen.
Jammer genog spöllen zik dat allemål buten et Nedersaksyse deel van Nederland av. Toch löt hee zinne slotsommen der wal up slån. As hee nu in Enske of in andere Nedersaksyse steaden koffy drünken har, was üm nog wat moois upvöllen:
In Twente (en vaste ook wal dårbuten) köyert de löö non-rhotys. Dat wil zeggen dat ze (in de meeste gevallen) den -r nit uutsprekt as hee nå nen klinker kümp. As vörbeeld: darteen jår wörd uutsprökken as datteen joaah.
Dit is nog nit zonne grote verrassing. Wat dan wal? Dat et Twents, lyk as et Engels, nen linking en intrusive -r kent. As nen -r in ne lopende zinne tüsken twee klinkers kümp, wörd hee vör et gemak toch maakt. Dissen -r verbindet de twee klanken an mekander. Dat skealt een mål stottern. Dat wörd mooi düdelik as wy et vörbeeld van hyrbåven der by pakt en uutbreadt: hee is datteen joa-R-old.
Nog vrömder: in een paar wöörde kümp der inenen nen -r by in, dee helemål nit by et woord höört! De insluup-R!
In et onderstånde filmken van Travelling Twents zint disse sprekwyzen good te vernemmen:
Vanof 1:01 minüte wörd der zegd: Wy goat nu nå(r) de vogelkykhütte. Den is de(r) spesiaal too-R-ezat, ümdat in dit nye natüü(r)gebeed hele spesiale vogels, dee up de rode lyste ståt, hy(r) good terechte könt…
En op 1:12 min: Wuurümme gå-R-y nu met up zonne tuur?
Ümdat et skynbår lastig is üm rechtstreeks van ne å når ne y te springen, drükt nen düürsnee Tükker der nen -r by tüsken. Zo hoov y nit te stoppen met gelüüd maken en kön y den -r bruken as treaplanke um makkelik van klank te wesselen.
Ook in de Twentse regiosoap Van Jonge Leu en Oale Groond reagent et insluup-r’en, te hören in et filmken hyronder. Wy geevt hyr vör ons egene löye gemak één vörbeeld.
Op 15:15 min:
“Ik zea-R-allenig…”
En up 17:12 min in datzelvde filmken wörd et helemål bont. Dår verandert Minie et zinneke “as hee nu…” in “arre nu“.
Mer dat hef wyr ne andere oorzaak en is wyr een ander verhaal.
“Langs de spieren in heur nekke, over heur fluwelen vel, striek ik zachies met ien vinger… Zo skier, zo mooi, zo lief, blief toch eben asteblief.” – Daniel Lohues Et is Valentiensdag. En nee, an dee onzin doo iej vaste nit met. Mer toch is et ne mooie geleagenheid um et der es oawer te hebben.
Van leu dee as Saksies kuiert, wörd vake beweard at ze neet heel skeutig zeent met kuieren oawer öar geveul. Zeker neet vuur aanderen. Mer det iej et geleefden mekaar neet heurt zeggen, beduudt neet det ze et mekaar neet zegt as iej der neet bie zint. Det geet oe gewoon niks an. As iej de döppe en de oren es good lösdoot, kom iej nog wal wat tegen. Hier zet wiej der een antal op de riege. “O, oalen, griezen toren,
Ik heb’ oew toch zoo leef.
Doarumme he-k eschreven
An oew nen innigen breef.”
Wee keant der Johanna van Buren neet? Disse Healdernse dichteresse was bekeand um öare leeflike, beskouwende dichtstiel. Ik heb oew toch zo leef kleenkt toch eawen aanders as iej loopt mie nog niks in de weg.
“ik mag oe zo gearne lieden“kleenkt ook lange neet zo onbenullig as “as et neet bevaalt vernem iej et wal”. Zol et dan toch aanders wean as wat ze oe gearne loat geleuven?
Et van Hollaands oawer enömmene ‘Ik hool van oe’ zal de meesten neet heel gek in de oren klinken. En ook in Noord-Duutslaand weet ze in dit oolde volksleedken al heel best wo as et waarket: kom doe om middernacht Kom doe klok een vader slöpt, moder slöpt
ik sloap alleen…
Tusken zeggen en loaten maarken is ook heel wat te doon. Det zit um vuural in kleane dinge. Wat det angeet zeent de Saksen kampioen. Misskien hebt ze oe de leefde al lange verkloard, mer zat iej gewoon zelf te sloapen. Dus skea mer oet met doon as of Saksies eankel mer onbenullig is. Wiej weet wal better.
De gewraakte oetwesseling met de Politsie Riessen-Holten. (Foto: Gea Santema)
RIESSEN-HOOLTEN – Verleden zoaterdag kappen de lokale tak van de politsie op slim boerse wieze ne ernst-meande melding op öare Facebook-ziede of en weageren der op te sprekken. Umdet et in et Saksies was.
As betrökken börger neamp de Riessense Gea Santema (50) vaker et vuurtouw um der beambten bie te halen. Nedersaksies is ene van de meestbroekte sproaken in disse gemeente. Umdet Santema Saksies as eerste sproake hef, dachen zee der gin twee moal oawer noa en skreef zonder biebedolingen ne vroage in de lokale Riessense variant. “Det keump mie non eenmoal et lechtst van de tonge.”
“De gemeente löt der zik op vuurskriewen det ze ja tweetalig zint, met zelfs een brödjen an et gemeenteloket det ze Nederlands, Twents en Sallands könt. Dan mag ik toch hoppen at de lokale politsie doar ook normaal oawer kan doon.”
Et tweesproakige gemeenteloket van Riessen-Hoolten (foto: Tubantia.nl)
Oawer den zöl
Vanoet de gemeenteroad wör der bevestigend reageerd at Riessen-Holten zik offisjeel dreetalig löt neumen: “Vie zeent der vuur een poar joar met begunnen um leu met Saksies as eerste sproake letterlik ‘oawer n zöl’ te helpen bie de gemeente. Völle leu kuiert non eenmoal makkeliker Holtens of Riessens. Det mut gewoon können, ook an de loketten.”
Toch leup et anders. Ondanks de landelike slagzinne Waakzaam en Dienstbaar bulken de behearder der on-Riessens hard oawerhen, zonder inholdelik te kieken. Een bliek van weanig inleavingsvermeugen en slechte integrasie in de Nedersaksiese kultuur.
In et antwoard wees de Facebook-behearder op de hoesregels. Doar steet in at der enkel in de Nederlandse sproake skrewen worden mag. Disse landelike regel lik vuural bedoold vuur delen van et land woer as ne flinke groep leu met ne immigrasieachtergrond wont. Begriepelik, want et is gin doon um alle boetenlandse sproaken bie te holden.
Mer de 1,8 miljoen leu in Nederland dee as zik makkeliker in de inheemse Saksiese sproake oetdrukket bie de lokale loketten, wordt hierduur an de kante sköawen. “Ze hooft nog geheels nit in et Saksies wierumme te skriewen, as ze mer de möaite nemt um et te verstoan,” zea Santema.
Diskriminasie
Oet noavroage bie et meldpunt vuur diskriminasie blik at de Algemene Wet Gelieke Behandeling hier gin recht sloetend wierwoard op hef. Nen metwarker van et meldpunt, zelf nen Broabantsen Tukker, wees der op at et Saksies nog aait ginne riekssproake is. Terwiel as oet onderzeuk van de Provinsie Grönningen blik at et an genog eisen doarvuur voldut.
Hee zea doarbie at de metwarker van de politsie der desondanks normaal op har können reageren. “As nen Surinamer argens weagerd wörd um zin aksent, kan hee doar melding van maken op grond van ras.”
Grötter probleem
Santema maken ne skarmopname en plaatsen et in Ech Riessens, ne Facebook-groep vuur de Riessenstalige online gemeenskop met oawer de tweedoezend leden. Binnen korten tied steunden der 57 reaksies. De meesten harren weanig begrip vuur et gedrag van de Facebook-behearder.
Ene van de leden, den as ook bie de lokale politsie is, reageren: “Hier he’j nog wa ne bosjager (Riessens vuur politsieman -WS) den as wa Riessens döt.” Ook aandere lokale politsieleu skrewen at de leu mer gewoon met vroagen bie öar kommen mossen. Terwiel as dit bie de Riessenders wal wat moodsröste gavven, is et ginne stelselmoatige oplössing van et gröttere probleem: dat Nederland veer leawende sproaken hef, dee as nog altied ongeliek behandeld wordt.
Erkenning
Volgens Saksies-kenner en anjager Martin ter Denge hank de erkenning vuural van de leu zelf of: “Et wörd tied at vie in Nederland es minder krampachtig oawer onze sproaken doot. As vie wilt at et vanzelfsprekkend wörd, mut vie et zelf ook stelselmoatiger zo gebroeken en onze stea opeisen. Gewoon kuieren. Met iederene. Nit koste wat kost, mer wal met oawertuging. Anders zölt leu et nooit vuur vol anzeen. Zelf anpakken. Vake zi’j te bange.”
Gin verskil
In een tellefongesprek met et landelike politsienommer zea een metwarker at et gin verskil zol mutten maken. Den metwarker zelf versteund tuskenbeade heel best Saksies. Doarumme zollen sprekkers van et Saksies et nit howen te loaten.
Wat de politsie der stelselmoatig an doon wol, maken ze neet dudelik. Töt dee tied is et wochten töt oonze sproake duur de regearing noar een heuger plan tild wörd.
“De penne is machtiger as et zwerd,” höyr y wal es. En by et Saksys skryven wörd det akelig duydelik. Nargens strydt zik de Sassen zo åwer, as åwer de juyste skryfwyze um dey onmöndige klankenrykdom te vangen. Heyle dyalektgadderinge vleygt mekaar in de höre üm de vråge of et nu ao of oa is. Vreyselik kinderachtig, nütteloos en achteruutburend, mer vuyr völle löy een heyt hangyzer. Et zol vuyr unze språke völle better wen as wy es wat wydter keyken as uns eygene lokale aksentjen. Låt wy de gedanken mål up de rygel zetten.
Skryven zo as y et köyert
Et erste wat löy altyd zegt as et üm Platskryven geyt, is “skryvt et so as y et köyert.” Wat ze dår feitelik met bedoolt, is dat wy de Saksyse språke skryven müt as of et Hollands (of Duyts) is. Met andere wörde: past Hollandse of Duytse skryfofspraken to up Saksys. Wy nemt dus reygel A uut språke X en bruukt den vuyr språke Y.
Üm dat dit vanzelfs klankprobleymen uplevert (Hollands en Duyts zint nu eynmål gin Saksies), müt dat uplöst worden met ne wirwar an stipkes, streypkes, hoge komma’s en dübbele klinkers. Anders klopt et skynbår nit. En dat slöt de planke mis. Want vake knooit de löy der mer wat met an en skryvt ze eyn zelfde word in eyn tekst up drey verskillende wyzes.
Duyr de vrömde gedachte at álle klene aksentverskillekes te zeyn müt wen, hebt wy nu alleyne al in Nederland ne jungle van skryvwyzen:
Rekkent dårby at de meyste eynvoldige löy zik dår zo min möygelik in verdeypt en düs mer wat doot.
Kråm
Duytsers hebt al möyte met Hollands lezen (dat leert ze eynvoldigwys nit up skole) en dan stekt de Nederlanders der ok nog extra klanken en anderen kråm by tüsken. Of ze låt de helfte vort. Andersüm is et zo dat de Hoogduytse skryfofspraken de Nederlandse Platsprekkers tevölle an Hoogduyts denken doot. Dat zölt ze nooit annemmen. Der zal düs wat bedacht mütten worden wuur as beide partyen zik in vinden könt. Et alternatyf is dat alleman ydere bestånde skryfwyze lert lezen… Gin doon, düs.
Verhaal geyt wydter under de reklame
Reklame
Water by den wyn
Mer låt wy nit probeyren et rad vannys uut te vinden. Wu pakt byvuyrbeyld et Hollands öre onmöyndige klankenrykdom an? Simpel. Der is eyne skryfwyze, dey as alleman der in ramt krig. Nit üm dat dat de beste is, mer üm dat y toch ne mål wat kyzen müt en zorgen at alleman dat volget.
As kinder Hollands skryven lert, kömp vuyral in de erste jåren öre uutspråke nog når buten: su skrijfun dan noch so as se ut uitsprekun. Mer duyr jårenlange ufenen, dikteys maken (wuur as letterlik skryven met ne rode penne bestraft wordt) en duzendmål nåskryven van de meester of jüffrouw lert ze de jüste skryfwyze.
As kinder nog mer net skryven könt, skryvt ze zo as ze et uutsprekt. Dat vinde wy fout in Nederland. Wuurümme dan nit vuyr et Saksys? (foto: moodkids.nl)
Van Grönningen töt Maastricht, maakt nit uut wu as ze et uutsprekket, skrif alleman byvuyrbeyld kilometer. Nen Limbörger mag dat dan uutsprekken as [ˌkiləˈmeˑtɒʁ] (ky-le-MEY-toch), terwyl as nen Rotterdammer der [ˈkiləʊˌmaɪtaɹ] (KY-lau-maj-taj) van maakt. Totaal anders, mer ze skryvt etzelfde!
Ze doot düs allemål water by den wyn. Mer zo rap as ze ören mond lösdoot, kömp ör aksent vuyr den dråd. Dår düt gin menske lastig åwer. Want dat warkt super!
Skryven is gin uutsprekken
Dat müt toch vuyr et Saksys ook te bedenken wen? Saksys is ne eygene språke. Låt dat dan ook zeyn in de skryfwyze. As y et zo belangryk vindt, wil y et toch ook good doon? As wy nu es ‘klinken’ skrywt, magt löy zelf weyten of ze dat uutsprekket as ‘kleenkn’, ‘klinkn’, ‘klìnkn’ of ‘klinken’. Zin y bange dat uw uutsprökske dan verlören geyt? Nit nöydig, y magt der by et uutsprekken van maken wat y wilt.
Natuyrlik zint der altyd uutzonderingen. Nen Grönninger zal leyver probaiern skryven as probeyren. Dår müt wy dan nit te völle åwer nölen. De klanken zint mangs net even anders. Toch is der eyne lyne in de wyze wuurop as y dey klanken upskryvt. zo geyt et in bv. et Noors ook. Dår hebt ze ook gin standaard språke, mer wal eyne lyne üm öre klanken up te skryven.
Algemeyne Skryfwyze
Stykem (heymelik) besteyt der al zonne skryfwyse. Den grip wyrüm når de tyd at Saksys nog de belangrykste språke van Noordwest-Öyropa was. Tu was der eyne skryfwyze wuur as alleman met uut de vöyte kon. Terwyl as der in dey tyd ook al zovölle dyalekte warren. Ze deyden düs water by den wyn. Dat is de Algemeyne Skryfwyze van Reinhard Franz Hahn.
De bekeandste meenderheadssproaken van Europa. (Foto: epthinktank.eu)
Sproaken zeent net biggen. Trek iej ze an de oren, dan goat ze achteroet. trek iej ze an den start, dan goat ze vuuroet. Toch zeent der nog aait leu in Europa dee meant at ze leu köant dwingen um öare sproake an te passen of op te gewen.
As iej de nasjonale regearingen van völle laanden geleuwen mut, wörd der in ieder laand mer ene sproake kuierd. Dit keump nog oet dee oolde, lang vervlöagene, achterhaalde tied at de hoge hearen veunden at één laand éne sproake hebben mos. Iets woer as völle Hollaanders nog aait met worstelt.
Ondaanks joaren van oetbanning, ontmodiging, ontkenning, indoktrinasie of gewoon negeren zeent der in heel Europa nog heel wat meenderheadssproaken. Et Saksies, Freesk en Limbörgs ken iej vaste wal. Hier hest doe der nog zesse:
1. Elfdaals
Elfdaals (foto: Thomas Fahlander)
Nee, disse sproake hef niks met de Lord of the Rings te doon. et Elfdaals wörd duur ongevear 3000 leu in de gemeente Älvdalen (et rivierdal) in Zweden kuierd. Töt an 2007 bewearen de gelearden nog at et een dialekt van et Zweeds was. Mer et har toch wal zovölle egenheden at det pröatje neet te verkopen was. Et hef bievuurbeeld net as et Duuts veer naamvallen, mer vuur et gemak trekt ze rechtevoort den eersten en tweeden samen. Ook hef et nog de Oold-Noorse oetsproake van ð (de -th wat ook nog in et Engelse these zit).
2. Sorbies
Sorbiesen stroatnaam. (foto: Sorbenland.info)
In et oosten van Duutslaand sprekt ongevear 40.000 leu Leeg-Sorbies en nog es 10.000 Opper-Sorbies. Disse sproake is nauw verwaant met et Pools, Tsjechies en Slowaaks. Een cool kenmaark van et Sorbies is at et verskil maakt tusken eankelvoold, tweevoold en mearvoold. Vie hebt bv. haande – haanden. Et Sorbies hef ruka (1 haande), ruce (2 haanden) en ruki (mear as 2 haanden). En dan hebt ze nog zeuwen naamvallen.
3. Kasjoebies
Et Kasjoebiese sproakgebeed in et gel op de kaarte van Polen. (Foto: kashubians.blogspot.nl)
Et Kasjoebies van Polen is net as et Sorbies ne Slawiese sproake. Et lik zovölle op et Pools at de meeste leu meant at et gewoon een dialekt is van et Pools. Doarumme is et ook lastig um te zeggen wovölle leu as et presies kuiert. Skatt wörd der zo tusken de 3000 en 100.000. Toch hef et Kasjoebies iets moois: leenwöarde. Oet oons egene Saksies ook nog. Hef met de geskiedenis te maken.
4. Võro
Et Võro-gebeed in roze op de kaarte van Estlaand. (foto: canov.jergym.cz/)
Võro is ne lösstoande sproake in heuwdzakelik Zuud-Estlaand. Et hef ongevear 74.500 sprekkers en is nauw verwaant an et Standaard Ests en Fins. Liek as iedere sproake hef et Võro lak an stoatsgreanzen. Et wör vroger ook in angreanzend Letlaand en Ruslaand kuierd. Võro hef kleenkerharmonie; binnen een woard mut alle kleenkers vuurin of achterin den moond kleenken. As der iets bie een woard anplakket wörd, mut det dezelfde klaank hebben as et woard zelf.
Iej zollen et hoaste neet geleuwen, mer in Fraankriek kuiert wat leu ook nog wat aanders as Fraansk. Brezhoneg, ofwal Bretoons. Disse Keltiese sproake is ongevear 1500 joar leden hierhen bracht duur de Bretonen, dee vanof et hudige Cornwall noar Fraankriek treuken, toen as de Angelen en Saksen (doar he’j ze wier) disse leu steeds wiedter noar et westen drewen. Et lik dus nog aait et meest op et Korns Kelties. De sproake löp op de leste bene, mer op hulpe hoowt ze neet te rekkenen. De Fraansken zeent nog aait strabaant: “de sproake van de republiek is Fraansk…”
6. Ladiens
Vuurbeeldzinnekes in et Ladiens, Italjaans, Duuts en Engels. (foto: wwwvalgardenait.blogspot.nl/)
Disse tonge wörd duur ongevear 30.000 leu in de Dolomieten (Zuud-Tirol, Noord-Italië) kuierd en is de offisjele sproake van 54 Italjaanse gemeentes. Et lik misskien ne verbasterde oetsproake van Latiens en doar is nog wat vuur te zeggen ook. De Kelten dee as der wonnen, nömmen et Latien van de Romeinen oawer. Ze verbasteren et duur de joaren hen zo slim at der ne egene sproake oet ontsteund. Ladiens dus. En dan he’w et nog neet oawer de tientallen aandere lokale sproaken van Italië.
De Europese sproakwearld is dus neet zo rechtlienig as iej wellicht meanen. Der zeent op de wearld mear as 7000 sproaken. Loa’w der zunig op wean.
Hey Brakjanzen! Good niejs. Ne plearparty hef meestentieds ne boonkende kopzearte en jengelende spiejeritus as gevolg. Mer duur vervangers vuur alkohol kön iej binnenkort partymachen en roes hebben zoonder rouw.
Wee zik op nen vochtvroliken oawend noa een tweede mixdreanken töt nen daarden of veerden löt oawerhalen, krig vake den aanderen dag de rekkening: ne fleenke kater met et hele pretpakket an kopzearte, zweten en duurloop, woer as iej nog wal twee deage plezeer met köant hebben. Dit joarhoonderden-oolde probleem kan binnenkort töt et verleden heuren. Nen Britsen gelearden hef stöfkes oetdacht dee as op alkohol liekt, mer zoonder de vervelende biewaarkingen.
Professor David Nutt, Neuropsycho-pillendreeier bie et Imperial College van Londen hef stoffen oonder den naam “alcosynth” maakt dee as de positieve biewaarkingen van alkohol noabootset, zoonder det iej der den aanderen dag todderig van zeent. Op 90 stöfkes hef hee inmiddels pateant anvroagen.
Twee van disse waarkstöfkes geewt völbeloawende oetkomsten en wordt op dit ogenblik nog nöader test, leut Nutt de Britse kraante Independent weten. As et an um lea, zat tegen et joar 2050 in alle alkodreanks zin stöfke, in stea van etanol.
Neet-giftig roesmiddel Nöast janeawer en whiskey konnen volgens um in et vuurliggende mixdreanks zoonder problemen dreunken worden. Zoonder skade an et härte en den leawer wat iej bie alkohol hebt. Et nieje roesmiddel zol volkommen gifloos wean.
“Vie weett al nen hoop oawer de waarking van alkohol op de harsens. Det hebt vie de leste 30 joar good noavorsket,” verkloart den farmakoloog. Rechtevoort weett vie woer as de positieve biewaarkingen in de harsens vandan komt. De nieje stoffen köant dee ook wier ansprekken, en de verkeerde delen umzealen.
Nöast roken en zwoarhead is alkohol ene van de grötste risikofaktoren vuur zeektes en staarfgevallen. Nutt meant at de leu verdan drokker wordt met gezoond leawen en det binnenkort den klassieken alkohol taboe wörd. Den wetenskopper meeldet at de draankindustrie zik hieroawer al tien joar de harsens pienigt. Töt non too wussen ze nog gin oetvlocht.
Verbetterden “Alcosynth”
Al vuur vief joar terugge gavven et al de eerste berichten at “Alcosynth” oonderzocht wör. Toen warren ze vuural drok met stöfkes dee as bie Benzodiazepine of zelfs Valium heuren. Dee harren wier aandere biewaarkingen en nog iets aanders: ze waarken slim verslawend.
De niejste middelkes stoat wied van disse stofgroep. De formules wordt akelig good bewaakt in verslöttelde kasten. De strenge vuurskriften vuur geneasmiddelen vuurkomt at den eersten besten halfbakken barman zelf met katerloos bocht ankeump.
De eerste tests stemt Nutt tevreaden: zinne middelen hebt ne inbouwde beperking. Iej köant der ginnen oawerdosis van innemmen. Iej köant zoepen wat iej weelt, iej wordt neet slimmer dikke as van vief glazen staarken draank.
Samen met nen koppel aandere gelearden probeert Nutt non de Britse regearing umme te kuieren. De gevoaren van de nieje stoffen zeent wezenlik meender as dee van oonzen hudigen alkohol.
“Ik kan et (al) geent/egee nit/aginnie/agees nit/geels neet/gels nich leazen”… van Dreante töt an den Achterhook begriept de leu wat et beduudt en zelfs op de Veluwe kuiert ze mangs van ‘heelnie’. Mer alleman skrif et wier aanders en nums kan oe oetduutsen woer as et weg keump. Det et ne verbastering is, mag dudelik wean as iej de onmeundige riege an vörme bekiekt. Mer woervan?
Nee, met gelle vaarve hef et niks te maken. Ook neet met et Achterhookse döarpke Gelster. En um van “helemoal neet” of te kommen, zol et –moal– gedeelte der nog in mutten zitten. Leu dee as et broekt, bedoolt der in ieder geval aait met at iets öar totaal vrömd lik. Of volmaakt boeten öar können lig: “een meanske kan egeet nit vlegen.” En in den hook mutte vie et zeuken. Iets is (al)geheel(s)nich of in et geheel neet meugelik. Der is ook ginnen positieven vorm: agee wa besteet neet, of dut vuural deanken an “et geet wal”.
Det dee -h- in geheel vort is, is nog neet verwoonderlik. Det gebuurt wal vaker in Saksiese dialekte. Hele Noord-Oaweriesselse volksstammen, zo as Zwolsen en Gellemunigers, ontleent der öare dialektidentiteat an. Et Westerhaarse zinneke ‘een untie in een ökkie met een ekkie der veur’ gef an at leu in Saksies Nederlaand neet zo zunig op de h zeent. En umdet de g en de h ongevear op dezelfde stea in n haals maakt wordt en in dit woard ook nog kort noa mekaar, wint de hartere g et van de zachte h.
Mer woerumme is dan in wat dialekte dee -l der oet in egee nit en in wat dialekte ook wier neet? Seempel, ook det keump in oonze dialekte wa(l) vaker vuur. Den klaank is doar neet neudig um de betekenis oawer te brengen. Vandoar ook at et zo onherkenboar verbasterd is en leu et toch nog begriept. Deankt alleen a(l) an et nommer Ojadasawa van Normaal. Doar vaalt der zelfs twee vort in enen titel.
In et Tweantse Riessen sprekt leu weelt, zöalt, zulke en wulke oet as weeht, zöaht, zukke en wukke. Bie dee eerste twee wöarde is et zelfs zo wied duur edrewen det ze et as weent en zöant skriewt. Ze veendt et zelfs apart a’j ne wál skriewt.
Met dee L-moord zeent oonze dialekte neet uniek: deankt mer an et Engels: shan’t en won’t (verkörte vörme van shall not en will not). Dee Angelsaksen maakt der trouwens he(l)emoal een pötjen van: talk, walk, folk, halt, fault en nog ne hele riege sprekt ze a(lle)moal zoonder -L oet: toowk, woowk, foowk, hoowt en foowt. Nog wier es een bliek van oonze Oold-Saksiese verwaantskop.
Zeg iej non van “Goh, det wus ik al in et geheels neet,” deelt dissen post dan es. Weet de leu der ook wier van.
Volgens et oolde verhaal ontsteund de Sjinese beskawing ongevear 4000 joar terugge an den Gellen Rivier, toen as keazer Yu den Groten van et Xia-geslacht nen onmeundigen vlood wus tegen te goan.
Noa al dee joaren is et verhaal een sprökske wörden wat wal vake verteld wörd, mer woervuur as mer weanig bewies was. Toch hebt oondervörskers non et eerste geologiese bewies at den oawerstreuming der echt ewest hef. En an den umvaank dervan is niks elöagen!
Een köppelken gelearden hebt oontdekt at der roond 1920 vuur Kristus ne grote eardbewing was, woerduur as den Gellen Rivier oet zinne oevers breuk. Et gevolg was ene van de grötste zeutwatervloden in oonze geskiedenis.
Et lik der op at der tusken de vlood en de legeande van Yu den Groten een paar hoonder joar tusken zat, mer et keump oawereen met de umskakeling van de Steen- noar de Broonstied. Et is ook meteen een bewies vuur de anname at bepoalde ruïnes, dee as eerst bie de ‘Erlitou-kultuur‘ edacht wörden, in feite oawerbliewsels zeent van et Xia-geslacht.
De oonderzeukers meanen al länger at disse Erlitou-kultuur oet den Broonstied feaitelik et Xia-geslacht van Yu den Groten was. Mer um et met mekaar te loaten kloppen, mossen ze bewies hebben vuur dee oawerstreuming.
“Grote oawerstreumingen komt in völle van de euldste verhalen van de wearld vuur,” skreef geoloog David Montgomery van de Universiteat van Washington in een kommentaar bie de oetkomsten van et oonderzeuk in Science. “Keazer Yu’s oawerstreuming steet non vaste, woermet as ook aandere oawerstreumingen in een niej lecht ezeen worden köant. … Wovölle aandere oolde verhalen van indrukwekkende raampen köant der wal neet ne kern van woarheaid hebben?” (Vie kiekt oe an, Noach)
Der zeent meardere versies van Yu’s Groten Vlood, mer et keump der aait op dale at de strekke nen skoer water kreeg dee groot genog was “um den hemmel an te vallen“, vuur at Yu oetveugelen wo as hee et water kon ofvoren met een stel kanalen. Det nöm skienboar tientallen joaren in beslag en der mossen draken en nen reuzenskeeldpedde an te passe kommen.
Yu boeren der good met: hee wör hearser van et Xia-geslacht.
Et bewies vuur den Vlood lea in een vrömd bezeenksel in den Jishi-kleuf van den Gellen Rivier. Duur et sedimeant te bestuderen en te kieken wo oold et was – nöast de oawerbliefsels van een stel keender dee as in ne eardbewing warren umme kömmen, oet opgreawingen in et kortbie liggende Lajia – konnen de oondervörskers ne roewe tiedsliene maken van de gebuurtenissen.
Zee meant at dezelfde eardbewing dee as de keender ummebracht ook ne eardverskoewing veroorzaken, woerduur as der in de Jishi-kleuf nen dam ontsteund. Den Gellen Rivier heupen zik der achter op, woernoa as den dam breuk en nen onmeundigen stortgolf oawer et achterliggende leeglaand rollen.
“Den vlood lik in allens op den Groten Vlood oet dee oolde verhalen,” skriewt de oonderzeukers. Et was liek zo slim as wat de oolde verhalen zegt: volgens berekkeningen steeg et water 38 meter heuger as normaal, en plearen met 500.000 kubieke meter de sekonde oawer et laand.
“Det steet liek an de grötste vlood van de Amazone ooit emetten en de grötste oawerstreuming van de wearld in de leste 10.000 joar” zea David Cohen van de Nasjonale Universiteat van Taiwan bie ne perskonfereansie.
De oetkomsten mut nog es noakekken worden um zeker te wean at dissen vlood “Yu zinnen vlood” was, mer et lik der in ieder geval op at de legeande neet helemoal elöagen hooft te wean. En hoppelik leart vie wat mear oawer et ontstoan van Sjina.
Een plaatsbrödken in et Welsk, wat internasjonaal vuural bekeand steet as of der ne katte oawer een knöpkesbröd waandeld is.
Terwiel as Platsprekkers in Nederlaand met een slappe oetvlochten smiett as “leart de keender mer Engels, doar hebt ze völle mear an as Plat,” doot de leu in Wales der zelf ofstaand van, löt de BBC weten. Op et waark krieg iej ja net zovölle terechte in de ene sproake as in de aandere, as iederene deezelfde sproake keant.
Doarumme hef den eersten minister van Kumrië (zo as Wales in et Kelties heet) ezegd op et Eisteddfod, een festival vuur Welske kultuur, at der nen miljoen Welske sprekkers mut wean tegen 2050. Carwyn Jones benoadrukken et belang van et waark, de familie en den vuuroetgaank as andachtspeunten.
Alun Davies, de Welske sproakminister, gavven too at et “een met opzet roosklurig” doel is, terwiel as Plaid Cymru’s Sian Gwenllian de ankondiging “wier nen keunstgreep” neumen. Toch is et priezensweard at der leu op hoge steas zovölle wearde hecht an öare sproake. Mennig Platsprekker in Nederlaand zol der good an doon um et doar es wat van of te kieken. Bie oons blif et meestentieds bie noodropen at oonze sproake vergeet, terwiel as der nums de peddels pakt en begeent te roeien.
Ne telling in 2011 leut nen val in et antal Welske sprekkers zeen van 582.000 in 2001 noar 562.000, ongevear een op vief inwonners. In vergeliek hef Tweants ongevear 630.000 sprekkers, wat mer een heel klean deel is van de 4 of 5 miljoen sprekkers dee as et Nedersaksies bie mekaar hef. Met oonze Duutse noabers der bie. Toch weelt oonze leu nog aait neet wiedter as öar egene döarpke kieken en neumt et Plat van vief kilometer wiedterop “totaal aanders”. Doarduur bestoat der hoonderden ofslöttene heemkeundeklubkes, dee as zik bleend staart op öar egene dialekt van 50 joar terugge en dee as allemoal egenhaandig et rad vanniejs probeert oet te veenden. Ze zollen der good an doon um der es wat vaker bie mekaar achterhen te kieken.
Oet van ooldsher Welske gemeenskoppen trekt jonge leu vort vuur waark, terwiel as legere huzeprieze wier volk antrekt wat de sproake neet keant. Bie Wearldsproake hebt wiej dat vaker heurd.
Ministers dee as verleden moandag et Welske parlemeant bie mekaar reupen in de National Eisteddfod in Abergavenny, Monmouthshire, neumen juust ne gröai in de vroage noar Welsk oonderwies as ne readen um positief te deanken. Ook in et Nedersaksiese gebeed wörd alverdan mear um Plat op de skolen evroagen en bie oonze noabers gebuurt det mangs al.
Op zes peunten wörden vuurstellen maakt:
Planning – wodöanig maakt wiej de Welske sproake een vast oonderdeel van et dagelikse leawen.
Dageliks leawen – roopt leu op um Welsk te broeken en respekteert dee wat et doot.
Oonderwies – wodöanig krieg iej dee leu an et Welsk op skole, in et heuger oonderwies en in et volwassenoonderwies.
Volk – de sproake duurgewen an de keender en et broeken op et waark.
Hulpe – met wöardebeuke, digitale middelen en media in et Welsk.
Rechten – wetten opstellen dee as Welsk nen offisjelen stoatus geewt en zorget at et broekt blif worden.
“Wiej zeent een greuts tweesproakig laand,” zeg Jones. “Wiej hebt et volste vertrouwen at et gesprek wat wiej hier vandeage anzwengelt oons helpet um de sproake te loaten gröaien, zodet et wier een leawendig deel van oonze gemeenskoppen wörd.” Oonderwiel hef Nederlaand veer sproaken, mer wiedgoande hulpe van de Nederlaandse regearing blif oet. Behalve vuur et Freesk, umdet de Freesken gewoon mear met nen voest op toafel dörft te houwen. Nen oproop vuur RTV Oost van de Tweantse Europarlementariër Annie Schreijer-Pierik um wat met oonze sproake te doon is nen trad in de gode richting. Toch is et dan wier kenmaarkend vuur oonze sproaksituasie at den oproop in et Hollaands was. Zelfs den grötsten Platfanaat dörft in et openboar nog aait gin Plat te kuieren.
Freeske woarskouwige vuur den hoond. Zelfs a’j gin woard Freesk verstoat, begriep iej et wal.
Oonderwiel kleenkt in Wales striedlustige geluden. Davies: “Et is ne grote oetdaging, mer dee köant wiej an, umdat wiej vanoet een krachtig oetgaankspeunt oetgoat.” In Nederlaand goat der ook regelmoatig stemmen op um wat met oonze sproake te doon, mer dan zeet leu meteen al nen hoop bearen op de weg. Nums wil wat inleaweren, umdet ze allemoal meant at zee et beste Plat kuiert. En dan geet et met kuieren hen.
De Welske regearing deed vuur dree joar terugge een oonderzeuk noar de “nasjonale kuierieje” oawer et broeken van de Welske sproake, noa de oetslag van dee telling. Jamie Bevan, vuurzitter van de Welske sproakroad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, zeg at der seend dee tied völle plannen maakt en oetgewen zeent, mer det ze “nooit helemoals duurvoord zeent”. Doarumme veendt hee: “Et is dus heel apart at de regearing non wier een oonderzeuk insteelt. Welsk as ne leawendige sproake lig op et gat – vie raakt alle joaren 3000 sprekkers kwiet.”
Plaid Cymru’s Sian Gwenllian veend et doel van een miljoen wal mooi, mer zeg doarbie: “Wiej hebt niks an wier nen keunstgreep, wiej köant de tied non wal better broeken.” Neil Hamilton, leader van de UKIP group in de Welske Road, kon zik veenden in de toozeggingen, mer vullen an: “Wiej mut neet kuiern, mer anpakken.” Heurt heurt, of neet dan.
Suzy Davies AM van de Welske Konservatieven meant at “de leu zik nog zöalt versloeken in de oetwaarking van disse plannen.” Ook det keump regelmoatig in disterieje oawer oonze sproake terugge. Mer det is ginnen readen um et neet te proberen. As iej doarumme mer niks doot, boert et sowieso achteroet.
As antwoard op de annames at et wier een völs te groot plan was, zea Jones: “Vuur de verkiezingen was der dit doel nog geheels neet. Een miljoen is völle, joa. Doarumme is et belangriek at wiej good lustert noar de gelearden, zodet et doel haalboar wörd.” Der is dus hoppe vuur et Welsk. En vuur et Nedersaksies?
