Den klank wår as y lüde in Neaderland et slimste met upporket, is med afstand deR. Vulgens weatenskapper Koen Sebregts, den as der up afstuderen, spreaket wy den by mekaar up wal 20 verskillende wysen uut. En wy hebbet allemål starke vöärköären wu as et müt.
Vöär syn undersöök richeden Sebregts sik up 6 steyden in Neaderland en Belgye. Dår drünk hee koffy med willeköärige lüde en löyt hee ze verskeidene sinnekes vöärleasen.
Jammer genog spöllen sik dat allemål buten et neadersassiske deyl van Nederland af. Toch löt hee syne slotsummen der wal up slån. As hee nu in Enske of in andere neadersassiske steaden koffy drünken har, was üm nog wat mooys upvöllen:
In Twente (en vaste ook wal dårbuten) köyert de lüde non-rhotisk. Dat wil seggen dat se (in de meyste gevallen) den -r nit uutspreaket as hee nå nen klinker kümt. As vöärbeeld: darteen jår wörd uutspröäken as datteen joaah.
Dit is nog nit so ne grote verrassing. Wat dan wal? Dat et Twents, lyk as et Engels, nen linking en intrusive -r kent. As nen -r in ne lopende sinne tüsken twey klinkers kümt, wörd hee vöär et gemak toch uut espröäken. Dissen -r verbindet de twey klanken an mekander. Dat skeylt een mål stotteren. Dat wörd mooi düdelik as wy et vöärbeyld van hyrboaven der by neamt en uutbreidet: hee is datteen joa-R-old.
Nog vrömder: in een paar wöörde kümt der inenen nen -r by in, dee as helemål nit by et woord höyrt! De insluup-R!
In et understånde filmken van Travelling Twents sint disse spreakwysen good te verneamen:
Vanof 1:01 minüte wörd der segd: Wy gåt nu nå(r) de voagelkykhütte. Den is de(r) speciaal too-R-ezat, ümdat in dit nye natu(r)gebeyd hele speciale voagels, dee up de rode lyste ståt, hy(r) good terechte köänt…
En up 1:12 min: Wårümme gå-R-y nu med up sonne tuur?
Ümdat et skynbår lastig is üm rechtstreyks van ne å når ne y te springen, drükked nen döärsnede Tükker der nen -r by tüsken. So hoov y nit te stoppen met geluud maken en kön y den -r bruken as treadplanke um makkelik van klank te wesselen.
Ouk in de twentske regiosoap Van Jonge Leu en Oale Groond reagent et insluup-r’en, te hören in et filmken hyronder. Wy geavet hyr vör uns eygene luie gemak eyn vöärbeyld.
Op 15:15 min:
“Ik sea-R-allenig…”
En up 17:12 min in datselvde filmken wörd et helemål bunt. Dår verandert Minie et sinneke “as hee nu…” in “arre nu“.
Mä dat hef wear ne andere oorsaak en is wear een ander verhaal.
Katrina Esau hard an et wark üm te zorgen at de språke ör åverleavt
Katrina Esau düt der allens an um de språke van öre jöögd te bewåren.
Met ör 84 jår is mevrouw Esau ene van de leste dree löö dee N|uu vlöyend sprekt. Et is de språke van Züüd-Afrika’s San-löö, better bekend as Büskesmänne, mer zo wordt ze lever nit nöömd.
N|uu wörd zeen as de oorspronkelike språke van züdelik Afrika. Ümdat der gin andere löö zint dee disse språke vlöyend könt, behalve disse famyly, hef de VN disse språke de ståtüs “zwår bedreigd” geven.
“Tu as ik nog klean was, kon ik enkel N|uu en hören ik völle anderen zo köyern. Dat warren mooie tyden. Wy warren wys met onze språke, mer dat is veranderd,” zeg mevrouw Esau in Upington, ne stad in de provinsy Noordkaap.
Vör honderden jåren tröken de San vry rond in disse strekke. Ze leaven van planten gaddern en op deers jagen.
Mer rechtevoort zint zowat alle tradysionele bruken van de San uutstörven. Ören nåwas zeg at de språke ene van de leste zaken is üm ör an ör verleden te herinneren.
In ne kleane höltene hütte, gef zee les an lokale kinder üm ör de 112 verskillende klanken (met 45 verskillende klikgelüden) van et N|uu by te brengen.
“Ik geve les in de språke ümdat ik wil at disse språke blif bestån as ik der voort nit mear zin,” zeg mevrouw Esau.
“Ik wil zovöl mögelik dörgeven, want ik wete dat wy nit völ tyd mear hebt.” Esau drif de skole al 10 jår vanuut huus.
“Wy kregen kläppe van blanke löö as zee ons onze språke hören köyern. Vanweage dat verleden wilt de löö de språke nit mear köyern. Et düt ör te zear an et härte.”
“Wy hebt et N|uu achterlåten en sprekt nu Afrikaans, mer wy zint nit blank. Dat düt wat met uw ydentiteat,” zeg zee der by.
Esau’s züsters, Hanna Koper en Griet Seekoei, beade åver de 90, lüstert ingespannen met terwyl zee bitterzeut åver öre kindertyd vertelt. Ze zegt nit völle, mer nikket verdan.
Ouma Geelmeid, zo as zee leefhebbend nöömd wörd, hopt de skaamte rond et N|uu ne mål weg te nemmen.
In de les wis Esau met nen stok in de hande når de N|uu-namen vör lyfsdelen up et witte bord, terwyl de kinder hardop metdröönt.
Zo as zovölle Afrikaanse språken wörd et N|uu mondeling dörgeven van geslacht op geslacht. Mer jüüst dat is rechtevoort et gevår. Töt vör kortens was der ginne skryfwyze vör de språke.
Mevrouw Esau warken samen met de språkenkünnigen Sheena Shah van de Skole vör Oosterse en Afrikaanse Studies (SOAS) in Londen en Matthias Brezinger van et Sentrum vör Afrikanse Språkverskeidenheid in Kaapstad an een alfabet en de grondbeginselen vör grammatyka, üm der les in te können geven.
“Uut et wark wat wy met Ouma Geelmeids volk dån hebt, weet wy dat disse löö de språke as een belangryk kenmark van öre identiteat zeet,” weet Shah.
Kenners zegt at persöönlike identiteat verdan belangryker wörd in ne alverdan mear globalyserende wearld. Språke is meer dan ne rygel klanken üm met mekår te köyern. Et dreg ook kültüür en ne leavenswyze vör een volk.
“As y kykt når de Afrikaanse språken, lear y dat ze helpet üm nen kyk op et leaven te beden en onderlinge verbanden, geestelikhead, earde, gezondhead, en menske wean te beskryven,” zeg Brezinger.
“Der is ne skat an kennis åver åverleaven, wat inheemse volker al honderden jåren an mekaar dörgeevt. Dinge wuur as de Westerse wearld gin weet van hef. As disse språken uutstarvet, is disse ünyke kennis verlören.”
In et klaslokaal zit ongevear 20 kinder. De meesten jonger as 10 en nog een paar tyners.
Mary-Ann Prins, 16, is mevrouw Esaus beste learlinge. Zee hopt ooit disse lessen verdan te geven.
“Ik mag disse språke zo gerne learen. Et gef my een gevööl van toobehören. As of ik verbünden zin met minne åvergrootolderen. Zee hebt altyd zo köyerd. Dår kan ik vandage by ansluten,” zeg zee met nen breden glimlach.
Nargens byhören
N|uu is nit de ennigste Züüd-Afrikaanse språke in leavensgevår.
Op dree üür jagen, in et städke Springbok, zint sprekkers van et Nama al jåren an et lobbyen by de regearing üm öre språke offysieel erkend te krygen.
Ondanks at et vanolds dör heel Züüd-Afrika sprökken wörd, hef et Nama nog altyd ginne stea tüsken de andere 11 offysiele språken van et land.
“Et is slim trürig dat onze kinder gin Nama könt. Et düt myn härte zeer dat onze kinder niks met de ölderen könt beköyern in öre egene språke,” zeg Maria Damara (95), ene van de ennigste Nama-sprekkers. “Wat steet ör te wachten, wat steet onze kültüür te wachten?”
Gemeenskopsleader Wiela Beker (56) is et der met eens: “As y gin språke hebt, heb y niks. Ik köyer nu Engels met u, mer ik zin nit Engels. Ik har gerne Nama met u köyerd want dat is wat en wee ik zin.
“As wy der nit wat an doot, starvet onze kültüür uut. Wy vechtet vör onze kültüür as wy vör onze språke vechtet.”
Mer zonder verskuving in språkrichtlynen en stüt van de regearing, is disse gemeenskop bange at et nit lange mear duurt vör öre språke dezelvde kante uutgeet as et N|uu – et rändke van uutstarven.
Dårüm vechtet disse gemeenskoppen üm ne deelde identiteat, een gevööl van argens byhören. En dårmet ne arvenis vör tookommende geslachten.
Saksies wörd binnenkort een eandeksamenvak in Noord-Duutsland. Dat steet op de webstea van den Duutsen umroop NDR. Et onderwiesministerie van Mecklenborg-Veurpommern leut weten at den landsbreden road vuur ministers van onderwies, de Kultusministerkonferenz (KMK), et hef goodkuurd.
Met de goodkuring könt noe de plannen in wark umzat worden. As eerste zint zes gymnasiums in et Noordoosten anwezen um Saksies as verplicht keuzevak an te beden.
Hesse: härte onder den reem vuur et Sasksies
Op disse kernskolen mut Plat ook vuur et skriftelike en mondelike eandeksamen tooloaten worden. Onderwiesminister Birgit Hesse van de SPD zea at dit besloet een härte onder den reem was vuur alleman wat zik zo drok maakt vuur de sproake. Op disse wieze is Saksies een liekweardig skoolvak en gin anvullend zeutheulderken. Learlingen köant op de vuurtzette skolen in Döms, Wiesmar, Kriewits, Laage, Stawenhagen en Demmin Plat kriegen.
In Nederland lik der ook skot in de zaak te kommen. Der kump meugelik ne heugere erkenning vuur et Saksies as volweardige sproake. De hoge hearen warren aait bange at et öar tevölle zol kosten, want det har et öar met Freesk ook al doan. Dat onze sproake dat geld gewoon nog te good hef vuur al dee joaren van achterstelling, lik nog neet duur te dringen.
Reuben Nsemoh (16) kuieren Spaans noa ne koma. (Foto: CNN.com)
Op CNN köm vanear een biezeunder bericht vuurbie. Nen jongen den as bie ne vootbalwedstried in et Amerikaanse Atlanta in koma skupt was, kom der Spaanssprekkend wier oet.
Nöast disse biezeundere gewoarwording hef Reuben Nsemoh (16) nog verdan möaite um aargens de gedachten bie te hoolden. In et filmken op de site van CNN zeg Nsemoh at hee mangs “ofwezig wörd, der neet mear bie is”. Hee weet neet of hee nog wier vootballen kan.
Volgens zien vaar en moor kon hee aait al wat Spaanse wöardjes, mer echt vlöaiendig kuieren, det was der nooit bie.
Adverteansie:
Et Boetenlaands-akseantsyndroom (BAS), zo as dokters et neumt, is neet helemoal onbekeand. De Universiteat van Texas in Dallas hef zelfs ne webstea opzat vuur leu dee BAS hebt. Et keump vuural vuur bie leu met ne harsenbeskadiging of harsenskudding. Et is dus een sproakgebrek en hef niks met boetenlaands te doon.
BAS wör vuur et eerst beskrewen duur den Fraansken oonderzeuker Pierre Marie in 1907. Duurdet de oetwesseling tusken de harsens en de moondspieren verstoord is, hebt BAS-pasjeanten vuural möaite met oetsproake, ritme en sproakmellodie. Det keump umstaanders dan vuur as een boetenlaands akseant.
Et syndroom kan slimme gevolgen hebben. Nen Noorsken dokter behaandelen in 1941 ne vrouwe dee duur nen granaatinslag BAS kregen har. Doarnoa kuieren zee met een Duuts-achtig akseant. Öare familie en nöasten wollen doarumme niks mear met öar te doon hebben, umdet ze meanen at zee ne spionne was.
Disse vrouwe wör met zwoare heuwdzearte noar een zekenhoes bracht. Zee wör wakker met een sproakgebrek wat an een Sjinees akseant dut deanken.
Met Nsemoh lik et good te kommen. Hee begeent wier verdan mear Engels te kleenken en zin Spaans wörd meender.
Van jongeleu en oale groond, ne Tweantse zeperiege. (foto: rtvoost.nl)
In Nederlaand vernemt leu verdan mear at Tweants, en dus et hele (Neder)Saksies, Plat, of Plattdüütsch net zovölle bestoansrecht hef as aandere sproaken. Det et gewoon nöast et Hollaands, Engels, Spaans of Swahili steet. Niks mear, mer ook zeker niks meender. Doarumme doo’w non vuur eens en vuur aaltied ofkaarten met de vuuroordelen en misverstaanden.
1. Et hef ne offisjele Europese sproakstoatus Seend 1996 zelfs al. Al 20 joar dus! Neet at et van zonnen stoatus ofhaank (as of et vuur dee tied neet sprökken wör of ginne sproake was), mer et gef an at de hoge hearen et belang der van zeet. Non et gewone volk nog. Dee stoatus is trouwens een zeutheulderke: vie hebt der gin zak an, want vie magt et nog aait neet op de skolen en in et openboare leawen broeken. Joa toch! In Riessen-Hoolten is et gemeentehoes offisjeel tweesproakig:
Mer doar heuld et wal op. In een aander oonderzeuk bleek at Nedersaksies op mear as 35 peunten ne zelfstaandige sproake is.
2. Et hef een heel egen verleden Kö’w lange of kort oawer doon, mer oonderzeukers hebt et machtig mooi in nen sproakenstamboom ezat. Saksies steet dudelik apart van et Hollaands én et Hoogduuts.
De leu is lange vuurkauwd at Saksies ne oard verbasterd Hollaands is (en ne oard Hoogduuts in Duutslaand), woerduur ze verdan mear wöarde oet dee sproaken hebt oawer enömmen. Mer in beginsel is et nog steeds ne egene sproake.
3. Et hef ne volledig egene grammatika
Jah, wat zo’j deanken, et is ja ook ne ofzeunderlike sproake. Saksies maakt oonderskeaid tusken staarke en zwakke woarkwöarde. Det doot aandere sproaken ook, mer vie wat slimmer. En vie zeent onmeundig gek met oons wöardke “doon”. Et hef dree woardgeslachten, dee as de lidwoarde én den ekeuzenen oetgaank bie biewöarde, bievooglike naamwöarde, verkleanwöarde én meervooldsvörme bepoalt. Wiedters vervog Twents allens vanof wie op -et. Vuurbeeldjen?
Dut et oeleu ook neet een betken an et Engels deanken?
4.Et hef totaal egene oetsproakpatronen Det wie allens ‘inslikket’, det kent de leu wal van Ilse deLange. Dee syllabiesen konsonaant, zo as det inslikken offisjeel het, doot ze ook in et Engels, Hoogduuts, Deens, Zweeds en Noors, dus as iej det biezeunder veendt, zin iej gewoon wearldvrömd. Trouwens, een paar soorten Achterhooks doot et neet. Nöast at Saksies een antal klaanken mear hef as et Hollaands, broeket vie ze ook heel aanders. Vie maakt klaanken länger as der nen -z achteran keump, sprekt et mangs duur de neuze oet as der nen -n achter steet, verzwakt t’s noar d’s (better = bedder), p’s noar b’s en k’s noar g’s. Engelse g’s, that is. En vie plakket allens an mekaar: Ewieplaggedalzammegaa. Doarduur hef oonze sproake een heel egen, vlöaiendig ritme. En doarduur weer nen egenen toon.
5. Et gef onmeundige vrieheaid in wöarde en zegswiezen (a’j et good doot, dus neet zo… 🙁 )
As iej vake et wöardjen donders in den moond hebt, mer neet onwies, onmeundig, duchtig, iezig, groewlik, gleundig, mirakels of machtig, hebt oewe oolden et oe neet good leard, heb iej neet genog verstaand um et te onthoolden, of iej zeent gewoon nen onbenul. Hef der oe ooit iemand in ne aandere sproake zegd at ze “et nöst oonder den boom hebt”, vroagd of iej “zwil in de oren hebt”, of verteeld det hee “good te passe is”? Saksies hef zonnen onmeundigen riekdom an indirekte zegswiezen at der oe et heuwd van duzelt. Doar kön iej zelf trouwens ook mooi met spöllen. Um met Ilse deLange te sprekken: oooh, heehllöööhk. Sorry to burst your bubble: leuk is gin Tweants woard.
Dus, kom iej wier es nen Freesk of Hollaander tegen den as beweart at vie ginne sproake hebt, drukt ze dan dit es oonder den neuze. Et genöal is of elop!
Een plaatsbrödken in et Welsk, wat internasjonaal vuural bekeand steet as of der ne katte oawer een knöpkesbröd waandeld is.
Terwiel as Platsprekkers in Nederlaand met een slappe oetvlochten smiett as “leart de keender mer Engels, doar hebt ze völle mear an as Plat,” doot de leu in Wales der zelf ofstaand van, löt de BBC weten. Op et waark krieg iej ja net zovölle terechte in de ene sproake as in de aandere, as iederene deezelfde sproake keant.
Doarumme hef den eersten minister van Kumrië (zo as Wales in et Kelties heet) ezegd op et Eisteddfod, een festival vuur Welske kultuur, at der nen miljoen Welske sprekkers mut wean tegen 2050. Carwyn Jones benoadrukken et belang van et waark, de familie en den vuuroetgaank as andachtspeunten.
Alun Davies, de Welske sproakminister, gavven too at et “een met opzet roosklurig” doel is, terwiel as Plaid Cymru’s Sian Gwenllian de ankondiging “wier nen keunstgreep” neumen. Toch is et priezensweard at der leu op hoge steas zovölle wearde hecht an öare sproake. Mennig Platsprekker in Nederlaand zol der good an doon um et doar es wat van of te kieken. Bie oons blif et meestentieds bie noodropen at oonze sproake vergeet, terwiel as der nums de peddels pakt en begeent te roeien.
Ne telling in 2011 leut nen val in et antal Welske sprekkers zeen van 582.000 in 2001 noar 562.000, ongevear een op vief inwonners. In vergeliek hef Tweants ongevear 630.000 sprekkers, wat mer een heel klean deel is van de 4 of 5 miljoen sprekkers dee as et Nedersaksies bie mekaar hef. Met oonze Duutse noabers der bie. Toch weelt oonze leu nog aait neet wiedter as öar egene döarpke kieken en neumt et Plat van vief kilometer wiedterop “totaal aanders”. Doarduur bestoat der hoonderden ofslöttene heemkeundeklubkes, dee as zik bleend staart op öar egene dialekt van 50 joar terugge en dee as allemoal egenhaandig et rad vanniejs probeert oet te veenden. Ze zollen der good an doon um der es wat vaker bie mekaar achterhen te kieken.
Oet van ooldsher Welske gemeenskoppen trekt jonge leu vort vuur waark, terwiel as legere huzeprieze wier volk antrekt wat de sproake neet keant. Bie Wearldsproake hebt wiej dat vaker heurd.
Ministers dee as verleden moandag et Welske parlemeant bie mekaar reupen in de National Eisteddfod in Abergavenny, Monmouthshire, neumen juust ne gröai in de vroage noar Welsk oonderwies as ne readen um positief te deanken. Ook in et Nedersaksiese gebeed wörd alverdan mear um Plat op de skolen evroagen en bie oonze noabers gebuurt det mangs al.
Op zes peunten wörden vuurstellen maakt:
Planning – wodöanig maakt wiej de Welske sproake een vast oonderdeel van et dagelikse leawen.
Dageliks leawen – roopt leu op um Welsk te broeken en respekteert dee wat et doot.
Oonderwies – wodöanig krieg iej dee leu an et Welsk op skole, in et heuger oonderwies en in et volwassenoonderwies.
Volk – de sproake duurgewen an de keender en et broeken op et waark.
Hulpe – met wöardebeuke, digitale middelen en media in et Welsk.
Rechten – wetten opstellen dee as Welsk nen offisjelen stoatus geewt en zorget at et broekt blif worden.
“Wiej zeent een greuts tweesproakig laand,” zeg Jones. “Wiej hebt et volste vertrouwen at et gesprek wat wiej hier vandeage anzwengelt oons helpet um de sproake te loaten gröaien, zodet et wier een leawendig deel van oonze gemeenskoppen wörd.” Oonderwiel hef Nederlaand veer sproaken, mer wiedgoande hulpe van de Nederlaandse regearing blif oet. Behalve vuur et Freesk, umdet de Freesken gewoon mear met nen voest op toafel dörft te houwen. Nen oproop vuur RTV Oost van de Tweantse Europarlementariër Annie Schreijer-Pierik um wat met oonze sproake te doon is nen trad in de gode richting. Toch is et dan wier kenmaarkend vuur oonze sproaksituasie at den oproop in et Hollaands was. Zelfs den grötsten Platfanaat dörft in et openboar nog aait gin Plat te kuieren.
Freeske woarskouwige vuur den hoond. Zelfs a’j gin woard Freesk verstoat, begriep iej et wal.
Oonderwiel kleenkt in Wales striedlustige geluden. Davies: “Et is ne grote oetdaging, mer dee köant wiej an, umdat wiej vanoet een krachtig oetgaankspeunt oetgoat.” In Nederlaand goat der ook regelmoatig stemmen op um wat met oonze sproake te doon, mer dan zeet leu meteen al nen hoop bearen op de weg. Nums wil wat inleaweren, umdet ze allemoal meant at zee et beste Plat kuiert. En dan geet et met kuieren hen.
De Welske regearing deed vuur dree joar terugge een oonderzeuk noar de “nasjonale kuierieje” oawer et broeken van de Welske sproake, noa de oetslag van dee telling. Jamie Bevan, vuurzitter van de Welske sproakroad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, zeg at der seend dee tied völle plannen maakt en oetgewen zeent, mer det ze “nooit helemoals duurvoord zeent”. Doarumme veendt hee: “Et is dus heel apart at de regearing non wier een oonderzeuk insteelt. Welsk as ne leawendige sproake lig op et gat – vie raakt alle joaren 3000 sprekkers kwiet.”
Plaid Cymru’s Sian Gwenllian veend et doel van een miljoen wal mooi, mer zeg doarbie: “Wiej hebt niks an wier nen keunstgreep, wiej köant de tied non wal better broeken.” Neil Hamilton, leader van de UKIP group in de Welske Road, kon zik veenden in de toozeggingen, mer vullen an: “Wiej mut neet kuiern, mer anpakken.” Heurt heurt, of neet dan.
Suzy Davies AM van de Welske Konservatieven meant at “de leu zik nog zöalt versloeken in de oetwaarking van disse plannen.” Ook det keump regelmoatig in disterieje oawer oonze sproake terugge. Mer det is ginnen readen um et neet te proberen. As iej doarumme mer niks doot, boert et sowieso achteroet.
As antwoard op de annames at et wier een völs te groot plan was, zea Jones: “Vuur de verkiezingen was der dit doel nog geheels neet. Een miljoen is völle, joa. Doarumme is et belangriek at wiej good lustert noar de gelearden, zodet et doel haalboar wörd.” Der is dus hoppe vuur et Welsk. En vuur et Nedersaksies?
