“De penne is machtiger as et zwerd,” höyr y wal es. En by et Saksys skryven wörd det akelig duydelik. Nargens strydt zik de Sassen zo åwer, as åwer de juyste skryfwyze um dey onmöndige klankenrykdom te vangen. Heyle dyalektgadderinge vleygt mekaar in de höre üm de vråge of et nu ao of oa is. Vreyselik kinderachtig, nütteloos en achteruutburend, mer vuyr völle löy een heyt hangyzer. Et zol vuyr unze språke völle better wen as wy es wat wydter keyken as uns eygene lokale aksentjen. Låt wy de gedanken mål up de rygel zetten.
Skryven zo as y et köyert
Et erste wat löy altyd zegt as et üm Platskryven geyt, is “skryvt et so as y et köyert.” Wat ze dår feitelik met bedoolt, is dat wy de Saksyse språke skryven müt as of et Hollands (of Duyts) is. Met andere wörde: past Hollandse of Duytse skryfofspraken to up Saksys. Wy nemt dus reygel A uut språke X en bruukt den vuyr språke Y.
Üm dat dit vanzelfs klankprobleymen uplevert (Hollands en Duyts zint nu eynmål gin Saksies), müt dat uplöst worden met ne wirwar an stipkes, streypkes, hoge komma’s en dübbele klinkers. Anders klopt et skynbår nit. En dat slöt de planke mis. Want vake knooit de löy der mer wat met an en skryvt ze eyn zelfde word in eyn tekst up drey verskillende wyzes.
Duyr de vrömde gedachte at álle klene aksentverskillekes te zeyn müt wen, hebt wy nu alleyne al in Nederland ne jungle van skryvwyzen:
- De Grönningse skryvwyze van K. ter Laan
- De Drentse skryvwyze van et Huus van de Taol
- De Stellingwarver Schryvwyze van Bergveld
- De WALD-spelling vuyr et Achterhooks en Lymers
- De spelling van de Iesselakademie vuyr Noord-Åveryssel, de Velüwe en Ürk
- Minstens 3 skryvwyzen vuyr et Twents:
- De Kreenk vuyr de Twentse Språke
- De Standaard Schriefwieze van Goaitsen van der Vliet
- De oolde Ryssender spelling van Karel Schönfeld-Wichers
- De SONT-spelling
- De Algemene Nedersaksiese Skriefwieze van Wikipedia
Rekkent dårby at de meyste eynvoldige löy zik dår zo min möygelik in verdeypt en düs mer wat doot.
Kråm
Duytsers hebt al möyte met Hollands lezen (dat leert ze eynvoldigwys nit up skole) en dan stekt de Nederlanders der ok nog extra klanken en anderen kråm by tüsken. Of ze låt de helfte vort. Andersüm is et zo dat de Hoogduytse skryfofspraken de Nederlandse Platsprekkers tevölle an Hoogduyts denken doot. Dat zölt ze nooit annemmen. Der zal düs wat bedacht mütten worden wuur as beide partyen zik in vinden könt. Et alternatyf is dat alleman ydere bestånde skryfwyze lert lezen… Gin doon, düs.
Verhaal geyt wydter under de reklame
Water by den wyn
Mer låt wy nit probeyren et rad vannys uut te vinden. Wu pakt byvuyrbeyld et Hollands öre onmöyndige klankenrykdom an? Simpel. Der is eyne skryfwyze, dey as alleman der in ramt krig. Nit üm dat dat de beste is, mer üm dat y toch ne mål wat kyzen müt en zorgen at alleman dat volget.
As kinder Hollands skryven lert, kömp vuyral in de erste jåren öre uutspråke nog når buten: su skrijfun dan noch so as se ut uitsprekun. Mer duyr jårenlange ufenen, dikteys maken (wuur as letterlik skryven met ne rode penne bestraft wordt) en duzendmål nåskryven van de meester of jüffrouw lert ze de jüste skryfwyze.
Van Grönningen töt Maastricht, maakt nit uut wu as ze et uutsprekket, skrif alleman byvuyrbeyld kilometer. Nen Limbörger mag dat dan uutsprekken as [ˌkiləˈmeˑtɒʁ] (ky-le-MEY-toch), terwyl as nen Rotterdammer der [ˈkiləʊˌmaɪtaɹ] (KY-lau-maj-taj) van maakt. Totaal anders, mer ze skryvt etzelfde!
Ze doot düs allemål water by den wyn. Mer zo rap as ze ören mond lösdoot, kömp ör aksent vuyr den dråd. Dår düt gin menske lastig åwer. Want dat warkt super!
Skryven is gin uutsprekken
Dat müt toch vuyr et Saksys ook te bedenken wen? Saksys is ne eygene språke. Låt dat dan ook zeyn in de skryfwyze. As y et zo belangryk vindt, wil y et toch ook good doon? As wy nu es ‘klinken’ skrywt, magt löy zelf weyten of ze dat uutsprekket as ‘kleenkn’, ‘klinkn’, ‘klìnkn’ of ‘klinken’. Zin y bange dat uw uutsprökske dan verlören geyt? Nit nöydig, y magt der by et uutsprekken van maken wat y wilt.
Natuyrlik zint der altyd uutzonderingen. Nen Grönninger zal leyver probaiern skryven as probeyren. Dår müt wy dan nit te völle åwer nölen. De klanken zint mangs net even anders. Toch is der eyne lyne in de wyze wuurop as y dey klanken upskryvt. zo geyt et in bv. et Noors ook. Dår hebt ze ook gin standaard språke, mer wal eyne lyne üm öre klanken up te skryven.
Algemeyne Skryfwyze
Stykem (heymelik) besteyt der al zonne skryfwyse. Den grip wyrüm når de tyd at Saksys nog de belangrykste språke van Noordwest-Öyropa was. Tu was der eyne skryfwyze wuur as alleman met uut de vöyte kon. Terwyl as der in dey tyd ook al zovölle dyalekte warren. Ze deyden düs water by den wyn. Dat is de Algemeyne Skryfwyze van Reinhard Franz Hahn.
En den lees y nu hyr.