Völle leu, zelfs binnen de groep van sproakleefhebbers, köant nog aait met de kop neet bie sproakbewoar- of vastleg-pogingen. Op et eerste gezichte zol iej disse sproaken ofdoon as onbelangriek, neet rellevaant of zelfs achterlik. Mer as iej wat wiedter kiekt zal et rap dudelik worden at vie hele kulturen op disse wieze an de kaante skoewt, in de naam van de “vuuroetgaank”.
Gelukkig kriegt bedreagde sproaken verdan mear andacht.
Mobiele techniek en et internet hebt verskeadene apps en aandere programma’s meugelik maakt. Doarmet köant vie sproaken verdan gewen an de leu dee as et belangriekste zeent um ne sproake te behoolden: de jonge möage.
Desondaanks haank der nog aait ne hele riegel misverstaanden um bedreagde sproaken en öare sprekkers.
Hier heb iej ne lieste van de meest-vuurkommende pröatjes en genöal roond bedreagde sproaken, woervan as ik meane at dee leu tegenheuld um sproakbeleid an te passen um de sproaken wier op de rit te kriegen.
1. Nums wil et toch kuiern…
Inheemse sproaken deent as ne oard borg um leu bie öare kultuur te hoolden. Terwiel as de sproake van öare oolden en grootoolden heanig vervaagt oet de gedachten van de jungeren, löp ook de verbeundenhead met öar verleden en öar volk terugge.
Eulderen hebt dit verloatingsgeveul et slimste. Zee zeent nog opgröaid in ne grote sprekkersgemeenskop, mer den wörd verdan meender. Et groepsgeveul wat heanig an ofbrokkelt duur sproakverlees is al es in verbaand bracht met nearslachtighead, drugsgebroek en zelfmoard.
Mie ducht at det toch neet echt symptomen zeent van leu dee as blie zeent at öare sproake verdwient.
Meestal weelt inheemse leu, wo good anpast an de gröttere kultuur as ze ook zeent, wal heel gearne vaste hoolden an öar aarfgood en identiteat.
De leste tied begint jongere leden van inheemse gemeenskoppen gelukkig wier vanniejs interesseerd te wean in öare geskiedenis en öar aarfgood. Oawer de hele wearld veend iej ne oard opleawing, wat zik löt zeen in verskillende apps, muziek, skriefwaark en verdan mear lessen op skolen en universiteaten.
2. Van sproakverlees hebt mer een paar leu last…
Et is een misverstaand at mer een paar leu met bedreagde sproaken te maken hebt (en verdan meender leu et sprekken weelt) en de rest der doarumme mer ofstaand van mag nemmen.
As iej meant at iej gin last hebt van sproakverlees, hoold iej oezelf bie de benen.
Jammer dan; et is ook oons probleem.
Vie hebt hierboawen al vaste steld at sproakverlees slimmen invlood op ne groep of persoon kan hebben. Ne tooname in gevoar vuur drugsgebroek, hoesgeweld, en gewelddoadige kriminaliteat. As iej meant at det neet oawerslöt op de gröttere samenleawing, heb iej et mis.
Neet zo lange leden maken ik ne infographic oawer disse problemen. Den veend iej hier.
3 Engels/Nederlaands/Hoogduuts waarket ook
Waarket vuur wat?
Natuurlik zal et lastig wean in een laand as de VS as iej eankel Wompanoag sprekt, of in Australië met eankel Wagiman. Mer et geet neet um eankelsproakighead. Disse leu sprekt ook Engels. De meesten zeent deel van de Amerikaanse of Australiese ‘heuwd’-samenleawing.
Met Engels, of breder trökken, Nederlaands of Hoogduuts, red iej oe dageliks ook, tuurlik, mer et vult neet et gat wat achterblif noa et verlees van ne sproake. En der zit neet zovölle kennis in as in de sproake dee as van geslacht op geslacht duurgewen wör, vake eankel moondelik.
K. David Harrison beskrif in zin book The Last Speakers de vake unieke kennis van et laand, de plaanten en deers, en de geskiedenis dee vaste ligt in de meenderheadssproake. En wodöanig et eande van disse sproaken ook et eande van disse kennis beduudt.
Umdet doarbie ne sproake zo nauw samenhaank met groepsgeveul, gef et vake mear opluchting en is et mear ne verbeendende faktor um de lokale sproake te kuieren dan de lingua franca.
Stelt oe es dissen deankbeeldingen umstaand vuur; oew Nederlaands, Hoogduuts of Engels boert heanig an achteroet. Tuurlik, de sproake dee as der vuur in de stea keump, kön iej ook wal machtig kuieren. Mer allens verdwient van wat iej keant en woer as iej mooie herinneringen an hebt oet oewen jeugd. En misskien wal tientallen joaren in et volwassen leawen. Keump nooit wier. Zol iej neet in ne identiteatskrisis kommen?
Misskien snork iej wat en mean iej at det met oewe sproake neet gebuurt. Mer vanoet et verleden zeent der vuurbeelden genog at et met iedere sproake kan.
Wat um te onthoolden: iedere sproake hef nut en is weardevol vuur öare sprekkers.
4. Bliewen hangen in et oolde
Um et nog mer wier es te hebben oawer wat ne sproake der too dut, mut vie vaste stellen det zowat alle sprekkers öar egen sproake belangriek veendt. (Met een antal biezeundere oetzeunderingen – hier heb iej een artikel oawer leu dee echt weelt at öare sproake verdwient).
Geleuf iej mie neet?
Zegt es tegen nen Esperantist at zinne sproake dom is en kiekt wat der gebuurt. [Tweet]
Engels is ne froai oolde sproake. Et is slim veraanderd duur de joaren hen. Zelfs zo slim at leu met verskillende soorten Engels mekaar hoaste neet mear verstoat. Woerumme zol ne bedreagde sproake meer “achterhaald” of “eulderwets” wean?
Veraanderen is lastig. Stelt at ik oe zea at Nederlaands neet mear kon en det iej non tooverdan Fraansk mossen learen, want Fraansk hef de tookomst. Wo zol iej reageren?
Iej zollen mie oetlachen en vortlopen. Of hellig worden en achteroet den haals kommen.
Toch is det wat der in de Nederlaandse skolen joarenlange doan is: Saksies is neet belangriek. Nederlaands hef de tookomst. En vieleu nikken allemoal braaf van joa.
Mer eankel umdet ne sproake ginne grote droadloze netwaarken hef, wearldwied bekeand is op internet, of ne Wikipedia-ziede hef met een miljoen artikels, wil nog neet zeggen at et primitief of meender weard is.
Völle sproaken, zo as Navajo, wat halverweage et 19de joarhoonderd ne skriefwieze annöm um “bie de veraanderende tied te bliewen”, komt in de bene um met de tied met te goan. Navajo-sprekkers hebt vanear hele oawerzettingen van de Star Wars-films maakt en vernemt ne fleenke gröai in mobiel en internet-gebroek.
Navajo mag dan nog in gevoar wean, disse dinge loat zeen at ne bedreagde sproake helemoal niks met ‘oolderwets’ te doon hooft te hebben. Navajo – en völle aandere inheemse sproaken – köant heel best modern bliewen en der too bliewen doon.
Navajo is ondaanks de ongevear 170.000 sprekkers nog aait in gevoar, mer et anpassingsvermeugen en de krachtige bewoarhulpe van de sprekkers hebt zorgd at et der nog aait is.
Et ducht mie zelfs at ne sproake “eulderwets” neumen geliek steet an vuuroordelen hebben oawer de sprekkers. As iej zo iets zegt, bedool iej featelik at öare kultuur en groep meender weard is in de moderne tied en det ze mer better in de pas mut lopen net as iederene.
Det dut mie een betken deanken an pesten op skole.
5. Ze staarft toch oet
“Joa joa, heel slim, heel vervelend, en ik hebbe echt met de sprekkers te doon, en ik wol at ik kon helpen, mer de sproake staarft toch oet, dus et is geld en tied verknooid, neet dan?”
Nee.
Mangs is der inderdaad neet völle wat vie doon köant um ne sproake te bewoaren wat op et reandke van oetstaarven steet. Der zeent vandage den dag hoonderden sproaken met mer een heandkevol sprekkers. Mangs zelfs mer ene of twee.
Vuur disse sproaken en öare sprekkers zut et vuurliggende der zwart oet. Der zol wal hemmelse hulpe neudig wean um de sproake te bewoaren as de (meestal euldere) sprekkers oet de tied komt.
Toch zeent et juust disse sproaken dee zo rap meugelik vaste legd mut worden. Mangs kön iej ne sproake neet behoolden, mer wal et een-noa-beste doon: et vaste leggen in opnames en digitale informasie. Joa, et is trurig um ne sproake en doarmet ook ne hele kultuur te mutten opsloeten in de kaste van sproakenkeundigen of in ne online gegewensbaanke, mer det is aait nog better as totaal verlees.
Oetstaarvende sproaken köant vie misskien neet redden, mer duur bepoalde moatregelen köant vie ze wal länger in de benen hoolden um der mear van vaste te leggen – en doar is det geld en dee tied dan good vuur. Vie loatt (a’j een betken fatsoen in de hoed hebt) ook gin zeke of staarvende leu an öar lot oawer.
Woerumme dan sproaken wal?
Slotsomme
Sproaken zeent onmisboare stuks kulturele identiteat en moondelike skatkisten vol geskiedenis en kennis. Doarumme zeent ze et aait weard um leard, bewoard en duurgewen te worden. Met disse vief misverstaanden hierboawen nemt leu dee as der gin verstaand van hebt of dee as meant at et öar neet angeet, ofstaand.
Wat mean iej? Zeent der nog aandere misverstaanden roond bedreagde sproaken?
Et originele bericht steund op et internasjonale sproakenblog Languages Around the Globe. Et wör oawerzat en anpast noar de Saksensituasie met toostemming van den skriewer.
Duur Brian Powers
1 desember 2014
Welle: Latg.org
