Kafee Y Sior (The George) in et Welske Bangor kreyg up TripAdvisor van nen reviewer ’n bård der af ümdat de ‘gäste allemål welsk köyerden’ as see dår warren. Den kafeebaas slöög prachtig terügge. Dat skrivt WalesOnline.
Reviewer Jon G lööt verleyden weake ne bytende eynsterrenreview achter vöär The George Pub (ouk Y Sior enöömd) in Bethesda, in County Gwynedd. Vulgens üm güngen andere anwesigen oaver van engelsk når welsk so gau as hee et kafee binnen köm med syne kameröäde.
In de inmiddels vurtehaalde review skreyv Jon G:
“Een koppel van uns köm binnen nå ne wandeling döär de streake. Medeyn toon as wy bestelleden, wüssen de stamgäste dat wy engelsk warren en begünnen se in et welsk en lacheden uns uut. Dårnå dreyeden se de jukebox härter, so dat wy unsselv nit mear kunnen höyren. Wy hebbet em der rap uutdrünken en sint når de nöästliggende pub egån. Düs toon as de rest van uns 15 der by köm, hebbet wy nen mooyen oavend ehad. Hebbet see mooy pech. Wy kumt in yder geval nit wyr.”
As wyrwoord skreyv kafeebaas Dewi Sion dat Jon G de verkeerde pub reviewed had:
“Unmündig danksweard vöär uwen review. Ik kan u seggen dat ik et med völle wille leysen hebbe. Verveylend ja, wat y by den/ne pub beleyvet hebbet. Ik hebbe precys etselvde ouk al es medmaket as wy med nen koppel möäge med vakanty warren in Hongarye, Frankryk, Spanje en Düütskland. Wy warren kats üntersteböäventen dat toon as wy een kafee ingüngen dat dan yderene in hongaarsk, fransk, spaansk en düütsk begün, in steade van welsk! Verrassend is ouk dat et vaker vöärkümt, want nen kündigheid van my uut Amadeupland den vlöyend amadeupsk kan, vertelleden my es dat hee in Shropshire was en dår dörst kreyg. Syn verdreet was groot toon as hee vernöäm dat yderene so oavergüng van amadeupsk når engelsk! Dårüm düs myne uprechte veruntskuldigingen. Mär üm earlik te weasen dücht my dat y een beaten bevöäroordeyld sint in uwen review.”
Sion sat den reviewer der mooy up en sea ouk dat hee hoapeden dat den reviewer nooyt in synen pub kümt:
“Dat esegd hebbende (ik kan ouk nit hellig blyven), vergeave ik u, want y hadden düdelik gin idey wår y warren. Et bewys dårvöär is simpel: der is in den wydten ümtrek gin ander kafee, düs y köänt med ginne möygelikheid når den nöästliggenden hebben egån. Ouk kan sik nüms van de stamgäste uwen kumst herinneren en earlik esegd hoap ik dat y dat med so ne holding ouk nooyt doot. As y et dan toch doot, stelt u dan eyven vöär in wat vöär språke y mär wilt, mär sorget dan wal dat y et welsk vöär ‘der uut’ en ‘unbenül’ verståt.”
Et kommentaar up TripAdvisor is inmiddels vurt ehaald. (foto: TripAdvisor)
Tegen WalesOnline sea Sion dat et nit et earste mål is dat hee kwådspreakerye oaver et welsk tegenkümt:
“Ik sin der wal klår med dat lüde kommentaar hebbet up welskspreakende lüde. Dårby hevt hee dücht my den verkeerden pub ereviewed. Ik kan my so ne gruup nit höygen en anderen hyr ouk nit. Hee had et ouk oaver de jukebox, mär den van uns was dat wekkenende kapot. En ja, wat lüde hyr köyert nu eenmål welsk. Sommigen köänt geheyls gin engelsk. Anderen wal. Et is nen gastvryen pub, nüms sal hyr so van språke wesseld hebben.”
Ouk anderen reagereden up Jon G. Eyne sea: “et is de earste språke van et dorp en düs ouk in et kafee.” Een ander sea: “Dissen review segt mear oaver de skryver dan oaver et kafee.” Ne darde sea: “Et is ne welske pub, mär touristen wordet med oapen armen untvöngen. En sowat yderene kan engelsk.”
Et welsk, ouk wal es walisisk of kymrisk enöymed (Cymraeg in et welsk) is ne officiële keltiske minderheidsspråke in et westen van et Vereynigd Köninkryk. Et wörd döär so’n 800.000 köyerd en dat antal grööyt alle jåren.
Katrina Esau hard an et wark üm te zorgen at de språke ör åverleavt
Katrina Esau düt der allens an um de språke van öre jöögd te bewåren.
Met ör 84 jår is mevrouw Esau ene van de leste dree löö dee N|uu vlöyend sprekt. Et is de språke van Züüd-Afrika’s San-löö, better bekend as Büskesmänne, mer zo wordt ze lever nit nöömd.
N|uu wörd zeen as de oorspronkelike språke van züdelik Afrika. Ümdat der gin andere löö zint dee disse språke vlöyend könt, behalve disse famyly, hef de VN disse språke de ståtüs “zwår bedreigd” geven.
“Tu as ik nog klean was, kon ik enkel N|uu en hören ik völle anderen zo köyern. Dat warren mooie tyden. Wy warren wys met onze språke, mer dat is veranderd,” zeg mevrouw Esau in Upington, ne stad in de provinsy Noordkaap.
Vör honderden jåren tröken de San vry rond in disse strekke. Ze leaven van planten gaddern en op deers jagen.
Mer rechtevoort zint zowat alle tradysionele bruken van de San uutstörven. Ören nåwas zeg at de språke ene van de leste zaken is üm ör an ör verleden te herinneren.
In ne kleane höltene hütte, gef zee les an lokale kinder üm ör de 112 verskillende klanken (met 45 verskillende klikgelüden) van et N|uu by te brengen.
“Ik geve les in de språke ümdat ik wil at disse språke blif bestån as ik der voort nit mear zin,” zeg mevrouw Esau.
“Ik wil zovöl mögelik dörgeven, want ik wete dat wy nit völ tyd mear hebt.” Esau drif de skole al 10 jår vanuut huus.
“Wy kregen kläppe van blanke löö as zee ons onze språke hören köyern. Vanweage dat verleden wilt de löö de språke nit mear köyern. Et düt ör te zear an et härte.”
“Wy hebt et N|uu achterlåten en sprekt nu Afrikaans, mer wy zint nit blank. Dat düt wat met uw ydentiteat,” zeg zee der by.
Esau’s züsters, Hanna Koper en Griet Seekoei, beade åver de 90, lüstert ingespannen met terwyl zee bitterzeut åver öre kindertyd vertelt. Ze zegt nit völle, mer nikket verdan.
Ouma Geelmeid, zo as zee leefhebbend nöömd wörd, hopt de skaamte rond et N|uu ne mål weg te nemmen.
In de les wis Esau met nen stok in de hande når de N|uu-namen vör lyfsdelen up et witte bord, terwyl de kinder hardop metdröönt.
Zo as zovölle Afrikaanse språken wörd et N|uu mondeling dörgeven van geslacht op geslacht. Mer jüüst dat is rechtevoort et gevår. Töt vör kortens was der ginne skryfwyze vör de språke.
Mevrouw Esau warken samen met de språkenkünnigen Sheena Shah van de Skole vör Oosterse en Afrikaanse Studies (SOAS) in Londen en Matthias Brezinger van et Sentrum vör Afrikanse Språkverskeidenheid in Kaapstad an een alfabet en de grondbeginselen vör grammatyka, üm der les in te können geven.
“Uut et wark wat wy met Ouma Geelmeids volk dån hebt, weet wy dat disse löö de språke as een belangryk kenmark van öre identiteat zeet,” weet Shah.
Kenners zegt at persöönlike identiteat verdan belangryker wörd in ne alverdan mear globalyserende wearld. Språke is meer dan ne rygel klanken üm met mekår te köyern. Et dreg ook kültüür en ne leavenswyze vör een volk.
“As y kykt når de Afrikaanse språken, lear y dat ze helpet üm nen kyk op et leaven te beden en onderlinge verbanden, geestelikhead, earde, gezondhead, en menske wean te beskryven,” zeg Brezinger.
“Der is ne skat an kennis åver åverleaven, wat inheemse volker al honderden jåren an mekaar dörgeevt. Dinge wuur as de Westerse wearld gin weet van hef. As disse språken uutstarvet, is disse ünyke kennis verlören.”
In et klaslokaal zit ongevear 20 kinder. De meesten jonger as 10 en nog een paar tyners.
Mary-Ann Prins, 16, is mevrouw Esaus beste learlinge. Zee hopt ooit disse lessen verdan te geven.
“Ik mag disse språke zo gerne learen. Et gef my een gevööl van toobehören. As of ik verbünden zin met minne åvergrootolderen. Zee hebt altyd zo köyerd. Dår kan ik vandage by ansluten,” zeg zee met nen breden glimlach.
Nargens byhören
N|uu is nit de ennigste Züüd-Afrikaanse språke in leavensgevår.
Op dree üür jagen, in et städke Springbok, zint sprekkers van et Nama al jåren an et lobbyen by de regearing üm öre språke offysieel erkend te krygen.
Ondanks at et vanolds dör heel Züüd-Afrika sprökken wörd, hef et Nama nog altyd ginne stea tüsken de andere 11 offysiele språken van et land.
“Et is slim trürig dat onze kinder gin Nama könt. Et düt myn härte zeer dat onze kinder niks met de ölderen könt beköyern in öre egene språke,” zeg Maria Damara (95), ene van de ennigste Nama-sprekkers. “Wat steet ör te wachten, wat steet onze kültüür te wachten?”
Gemeenskopsleader Wiela Beker (56) is et der met eens: “As y gin språke hebt, heb y niks. Ik köyer nu Engels met u, mer ik zin nit Engels. Ik har gerne Nama met u köyerd want dat is wat en wee ik zin.
“As wy der nit wat an doot, starvet onze kültüür uut. Wy vechtet vör onze kültüür as wy vör onze språke vechtet.”
Mer zonder verskuving in språkrichtlynen en stüt van de regearing, is disse gemeenskop bange at et nit lange mear duurt vör öre språke dezelvde kante uutgeet as et N|uu – et rändke van uutstarven.
Dårüm vechtet disse gemeenskoppen üm ne deelde identiteat, een gevööl van argens byhören. En dårmet ne arvenis vör tookommende geslachten.
“Langs de spieren in heur nekke, over heur fluwelen vel, striek ik zachies met ien vinger… Zo skier, zo mooi, zo lief, blief toch eben asteblief.” – Daniel Lohues Et is Valentiensdag. En nee, an dee onzin doo iej vaste nit met. Mer toch is et ne mooie geleagenheid um et der es oawer te hebben.
Van leu dee as Saksies kuiert, wörd vake beweard at ze neet heel skeutig zeent met kuieren oawer öar geveul. Zeker neet vuur aanderen. Mer det iej et geleefden mekaar neet heurt zeggen, beduudt neet det ze et mekaar neet zegt as iej der neet bie zint. Det geet oe gewoon niks an. As iej de döppe en de oren es good lösdoot, kom iej nog wal wat tegen. Hier zet wiej der een antal op de riege. “O, oalen, griezen toren,
Ik heb’ oew toch zoo leef.
Doarumme he-k eschreven
An oew nen innigen breef.”
Wee keant der Johanna van Buren neet? Disse Healdernse dichteresse was bekeand um öare leeflike, beskouwende dichtstiel. Ik heb oew toch zo leef kleenkt toch eawen aanders as iej loopt mie nog niks in de weg.
“ik mag oe zo gearne lieden“kleenkt ook lange neet zo onbenullig as “as et neet bevaalt vernem iej et wal”. Zol et dan toch aanders wean as wat ze oe gearne loat geleuven?
Et van Hollaands oawer enömmene ‘Ik hool van oe’ zal de meesten neet heel gek in de oren klinken. En ook in Noord-Duutslaand weet ze in dit oolde volksleedken al heel best wo as et waarket: kom doe om middernacht Kom doe klok een vader slöpt, moder slöpt
ik sloap alleen…
Tusken zeggen en loaten maarken is ook heel wat te doon. Det zit um vuural in kleane dinge. Wat det angeet zeent de Saksen kampioen. Misskien hebt ze oe de leefde al lange verkloard, mer zat iej gewoon zelf te sloapen. Dus skea mer oet met doon as of Saksies eankel mer onbenullig is. Wiej weet wal better.
Éen laand, éne sproake. Makkelik toch? Op papier wal. Mer der is op de hele wearld nit één laand te veenden woer as det zo is. Zal ook nooit zo worden. Mu’j de leu in Papua Niej-Guinea es met ankommen. Ineens 830 verskillende sproaken met unieke kennis oawer de umgewing en kiek op de wearld in n askenemmer!
In Nederlaand zi’w op de skolen ook akelig harsenspeuld met dee gedachte. Leu köant zik nauweliks aanders vuurstellen. Ze wordt zelfs krang of bange, a’j ze der op wiest at Nederlaand veer inheemse sproaken hef. Vake begint ze dan iets te sputteren oawer Freeske toostaanden of zo. Of ze oawerskreeuwt oe met een bibberend vingerke: “Mer wiej mut wal allemoal verstoanboar wean!”
Dom genöal. Want verstoan kö’j learen. Helemoal as de sproaken zo kort bie mekoar ligt as hier. Leare vie allemoal meardere sproaken verstoan, dan maakt et nit oet wat iej kuiert. Seempeler (en earliker) kan nit. “éen laand, éne sproake” is dus ten eerste al neet vuur mekoar te kriegen en ten tweede ook nog es hartstikke slecht, want et drif leu oet mekoar. Et trekt de ene geludenreeks vuur op aanderen. En zo kriegt sprekkers van dee ene geludenriegel meer anzeen.
Der hef ook mer ene groep baat bie: de sprekkers van dee ene sproake zelf. In oons geval dus Hollaanders. Imperialisme doot ze nit mear an, det kan in dissen tied nit mear. Behalve met sproake. En op zonne wieze hooldt ze et ook in staand. As iej keender in et ene leart leazen en skriewen, hebt ze möaite met de aandere sproaken. Dee liekt dan eankel mer lastig. Dus kiest ze mer lewer vuur dee ene sproake.
As iej doarbie ook zorget at alle instituten en media eankel in de ene sproake te kriegen zeent, kö’j zeggen: “zee’j non wal? Dee ene sproake he’j völle meer an!” De makke sköapkes nikket allemoal van joa en leart et öare keender. Met dik akseant, want iej köant oew egene sproake nit zo mer oetzetten. In de eentalige media wörd ook det akseant nog es fein vuur gek ezat. Of nog slimmer: ondertiteld. Want “Wiej mut allemoal wal verstoanboar wean!” Zo he’w et kringske roond.
In Zuud-Afrika (11 offisjele sproaken) hebt ze de Apartheid der achterhen edoan. In Nederlaand besteet he nog steeds. Op sproaknivoo. Oonderling magge wiej wal aanders kuiern as Hollaands, en der ook mooie oolderwetse boerenoawenden met ofdreein. Kö’w zelfs subsidie vuur kriegen. Skappelik! Mer zo gaauw a’w et serieus, nuttig en institusjoneel in weelt zetn en der meer anzeen vuur weelt, dan mu’w toch eawen normaal doon.
Ne Leidense oonderzeukster skreef begin 2017 at iedere sproake steet of vaalt met de wil van de sprekkers um et duur te gewen. Mer ook um der oe hard vuur te maken. Wat wil iej? Anpakken of achteroawer lönnen?
Onofhankelik roadslid Mark Guyula wil zinne egene sproake kuieren in et Australiese Parlement. (foto: Yingiya Mark Guyula)
Nen politieker oet de Australiese Noordstrekke (Northern Territory) zeg at hee zik “starker en krachtiger” veult in zinne egene sproake. Doarum zoch hee metstanders vuur een vuurstel um de beparkingen op te heffen op et sprekken dervan in et parlement. Det völ verleden wekke te leazen op de Australiese niejsstea ABC.net.
“Et is et eerste moal at ik vreandelik tostemming vroage um minne sproake in et parlementshoes te kuieren,” zea et onofhankelik roadslid Yingiya Mark Guyula.
De hudige regels van de Legislative Assembly (et Australiese Wetshoes) skrieft vuur at leden dee wat anders kuiert as Engels der extra wark met kriegt.
Menear Guyula wil dat der nen ummezetter in de kamer is. In de hudige umstand mut roadsleden dee as gin Engels kuieren wilt, toch zelf nog öar egene teksten en toospraken umzetten.
Volgens um kon zien vuurstel ook helpen um leu mear bie debatten bie te kriegen.
“Ik wil vanoet minne sproake en minne kulturele achtergrond minne bodskop bie de sprekkers van et Engels kriegen. Dat is et gat wat ik oawerbruggen wil.”
Gin tied vuur Engelse umzettingen
Op dit ogenblik mut roadsleden dee wat anders wilt kuiern as Engels eerst ne skrewene en sprökkene oawerzetting in Engels gewen, mer ze kriegt doarnoa gin extra sprektied vuur öar egene.
De hudige regel dat hee eerst Engels mut kuiern en et doarnoa pas in et Yolngu Matha um mag zetten, slöt volgens Guyula kats de planke mis. Hee hef zelf et Yolngu Matha as eerste sproake.
“Ik zin starker en krachtiger as ik eerst Yolngu Matha kuiere. Dat is minne familiesproake, minne modersproake.”
Guyala wet at Engels non eenmoal de eerste sproake van de kamer is, mer hee veund at leu dee as Engels nit as modersproake hebt, doarum gin extra wark hooft te doon.
Volgens um sprekt völle Noordstrekkelingen wat anders as Engels. De meesten doarvan zint Inheems-Australies.
“Ze hebt allemoal egene sproaken. Ik zol dit der gearne duurkriegen, zodat zee de sproake broeken könt wat öar et lechtst van de tonge keump,” meanen Guyala.
De vurig CL-minister Bess Price verzöchen ook al de sproakregels an te passen. (ABC News: Shuba Krishnan)
De road vuur regelgewing nöm een antal vuurstellen van Price an, en deden bievuurbeeld den regel der achterhen dat roadsleden eerst mossen vroagen an de vuurzitter of ze in ne andere sproake kuieren meugen.
Onofhankelik roadslid Gerry Wood zea at hee ‘in prinsipe’ achter et vuurstel van Guyula steet. “Mer vuur at ik mie as vol vuurstander oetsprekke, mut et eerst vuurbie de road vuur regelgewing.”
Et vuurstel kan disse wekke nog in et Wetshoes bekuierd worden vuur et ende van 2016, mer kan duursköawen worden noar ankommend joar.
In dat geval haank et sukses van et vuurstel nit enkel of van ondersteuning van andere roadsleden, mer ook of Guyala nog wier herkeuzen wörd vuur de zetel vuur Nhulunbuy.
Australiese sproakriekdom
Kaarte van Australië met in greun et antal perseant leu wat ene van de inheemse sproaken kuiert. (foto: wikipedia)
Engels mag et wiedst verspreid wean, mer Australië hef gin enkele offisjele sproake. Volgens Wikipedia hef et wearlddeel, woer as heel Europa met gemak in past, ongevear 70 inheemse sproaken nöast et Engels. Ooit warren dit der zelfs 400, mer duur de Engelse eenkennighead nöm dit rap of. De bekendste sproaken zint et Arrernte, Kala Lagaw Ya, Tiwi, Walmajarri, Warlpiri, en de Westelike Weustesproake.
Wonnear as Nederland et Nedersaksies toolöt in de regearing is nog aait ofwochten. Vuurgoande vuurzetten wörden allemoal ofwezen.
De bekeandste meenderheadssproaken van Europa. (Foto: epthinktank.eu)
Sproaken zeent net biggen. Trek iej ze an de oren, dan goat ze achteroet. trek iej ze an den start, dan goat ze vuuroet. Toch zeent der nog aait leu in Europa dee meant at ze leu köant dwingen um öare sproake an te passen of op te gewen.
As iej de nasjonale regearingen van völle laanden geleuwen mut, wörd der in ieder laand mer ene sproake kuierd. Dit keump nog oet dee oolde, lang vervlöagene, achterhaalde tied at de hoge hearen veunden at één laand éne sproake hebben mos. Iets woer as völle Hollaanders nog aait met worstelt.
Ondaanks joaren van oetbanning, ontmodiging, ontkenning, indoktrinasie of gewoon negeren zeent der in heel Europa nog heel wat meenderheadssproaken. Et Saksies, Freesk en Limbörgs ken iej vaste wal. Hier hest doe der nog zesse:
1. Elfdaals
Elfdaals (foto: Thomas Fahlander)
Nee, disse sproake hef niks met de Lord of the Rings te doon. et Elfdaals wörd duur ongevear 3000 leu in de gemeente Älvdalen (et rivierdal) in Zweden kuierd. Töt an 2007 bewearen de gelearden nog at et een dialekt van et Zweeds was. Mer et har toch wal zovölle egenheden at det pröatje neet te verkopen was. Et hef bievuurbeeld net as et Duuts veer naamvallen, mer vuur et gemak trekt ze rechtevoort den eersten en tweeden samen. Ook hef et nog de Oold-Noorse oetsproake van ð (de -th wat ook nog in et Engelse these zit).
2. Sorbies
Sorbiesen stroatnaam. (foto: Sorbenland.info)
In et oosten van Duutslaand sprekt ongevear 40.000 leu Leeg-Sorbies en nog es 10.000 Opper-Sorbies. Disse sproake is nauw verwaant met et Pools, Tsjechies en Slowaaks. Een cool kenmaark van et Sorbies is at et verskil maakt tusken eankelvoold, tweevoold en mearvoold. Vie hebt bv. haande – haanden. Et Sorbies hef ruka (1 haande), ruce (2 haanden) en ruki (mear as 2 haanden). En dan hebt ze nog zeuwen naamvallen.
3. Kasjoebies
Et Kasjoebiese sproakgebeed in et gel op de kaarte van Polen. (Foto: kashubians.blogspot.nl)
Et Kasjoebies van Polen is net as et Sorbies ne Slawiese sproake. Et lik zovölle op et Pools at de meeste leu meant at et gewoon een dialekt is van et Pools. Doarumme is et ook lastig um te zeggen wovölle leu as et presies kuiert. Skatt wörd der zo tusken de 3000 en 100.000. Toch hef et Kasjoebies iets moois: leenwöarde. Oet oons egene Saksies ook nog. Hef met de geskiedenis te maken.
4. Võro
Et Võro-gebeed in roze op de kaarte van Estlaand. (foto: canov.jergym.cz/)
Võro is ne lösstoande sproake in heuwdzakelik Zuud-Estlaand. Et hef ongevear 74.500 sprekkers en is nauw verwaant an et Standaard Ests en Fins. Liek as iedere sproake hef et Võro lak an stoatsgreanzen. Et wör vroger ook in angreanzend Letlaand en Ruslaand kuierd. Võro hef kleenkerharmonie; binnen een woard mut alle kleenkers vuurin of achterin den moond kleenken. As der iets bie een woard anplakket wörd, mut det dezelfde klaank hebben as et woard zelf.
Iej zollen et hoaste neet geleuwen, mer in Fraankriek kuiert wat leu ook nog wat aanders as Fraansk. Brezhoneg, ofwal Bretoons. Disse Keltiese sproake is ongevear 1500 joar leden hierhen bracht duur de Bretonen, dee vanof et hudige Cornwall noar Fraankriek treuken, toen as de Angelen en Saksen (doar he’j ze wier) disse leu steeds wiedter noar et westen drewen. Et lik dus nog aait et meest op et Korns Kelties. De sproake löp op de leste bene, mer op hulpe hoowt ze neet te rekkenen. De Fraansken zeent nog aait strabaant: “de sproake van de republiek is Fraansk…”
6. Ladiens
Vuurbeeldzinnekes in et Ladiens, Italjaans, Duuts en Engels. (foto: wwwvalgardenait.blogspot.nl/)
Disse tonge wörd duur ongevear 30.000 leu in de Dolomieten (Zuud-Tirol, Noord-Italië) kuierd en is de offisjele sproake van 54 Italjaanse gemeentes. Et lik misskien ne verbasterde oetsproake van Latiens en doar is nog wat vuur te zeggen ook. De Kelten dee as der wonnen, nömmen et Latien van de Romeinen oawer. Ze verbasteren et duur de joaren hen zo slim at der ne egene sproake oet ontsteund. Ladiens dus. En dan he’w et nog neet oawer de tientallen aandere lokale sproaken van Italië.
De Europese sproakwearld is dus neet zo rechtlienig as iej wellicht meanen. Der zeent op de wearld mear as 7000 sproaken. Loa’w der zunig op wean.
Noa joaren verskel doot Manuel Segovia (80, leenks) en Isidro Velazquez (74, rechts), de leste sprekkers van et Ajapaneko, mekaar de haande. (foto: Vodafonefirsts)
Et was al eawen leden at Wearldsproake wat heurd har van et Ajapaneko. Et leste wat vie der van wussen was at disse Meksikaanse sproake nog mer twee sprekkers har. En dee harren nog verskel met mekaar ook. Mer der is machtig mooi niejs!
Oonderan veend iej een filmken.
Et kleenkt as oardig dringend: Manuel Segovia (80) en Isidro Velasquez (74) warren de leste twee sprekkers van öare sproake. As zee oet de tied kömmen, zol der ne skat an kennis en kultuur verlöaren goan. Dan zol iej deanken at de beaide kearls met et zweet op de plette gangs warren um öare sproake in de bene te hoolden.
Mer niks heur. Segovia en Velasquez harren joarenlange fleenk verskel. En ook al wonnen ze mer een paar hoonderd meter van mekaar, ze warren te egenwies um der bie mekaar achterhen te kieken. En al helemoal nit um met mekaar in et Ajapaneko te kuieren, zodet oonderzeukers et konnen vaste leggen.
Et wearldwiede internet- en tellefonbedrief Vodafone was in 2014 wearldwied gangs um “eerste moal”-inisjatieven op te zetten as andachtstrekker. Ze warren neet helemoal et eerste, mer trommeln toch et hele doarp op um ne skole te verbouwen en brachten geld in um lessen in mekaar te zetten.
Sproakenkeundig antropoloog James Fox van de Stanford Universiteat hulp de beade kearls um een wöardebook op te stellen. Rap doarnoa gavven ze de eerste lessen in de sproake an de keender van et doarp.
Segovia en Velazquez vuur de klasse (foto: vodafoneFirsts)
Op de webstea vuur Ajapaneko, www.ayapaneco.com, kön iej non wöarde en zinnekes ‘adopteren’. Doar stoat dinge tusken as ko’o (ajuus), oo’no (bewolkt) en maa’k (visken). Mer ook meender broekelike dinge as oadamsappel (oo’ko).
Et Ajapaneko wörd bie de Zoque-sproaken van Meksiko rekkend. Et wörd sprökken in et döarpke Ajapa, in de strekke Tabasko.
Völle leu, zelfs binnen de groep van sproakleefhebbers, köant nog aait met de kop neet bie sproakbewoar- of vastleg-pogingen. Op et eerste gezichte zol iej disse sproaken ofdoon as onbelangriek, neet rellevaant of zelfs achterlik. Mer as iej wat wiedter kiekt zal et rap dudelik worden at vie hele kulturen op disse wieze an de kaante skoewt, in de naam van de “vuuroetgaank”.
Gelukkig kriegt bedreagde sproaken verdan mear andacht.
Mobiele techniek en et internet hebt verskeadene apps en aandere programma’s meugelik maakt. Doarmet köant vie sproaken verdan gewen an de leu dee as et belangriekste zeent um ne sproake te behoolden: de jonge möage.
Desondaanks haank der nog aait ne hele riegel misverstaanden um bedreagde sproaken en öare sprekkers.
Hier heb iej ne lieste van de meest-vuurkommende pröatjes en genöal roond bedreagde sproaken, woervan as ik meane at dee leu tegenheuld um sproakbeleid an te passen um de sproaken wier op de rit te kriegen.
1. Nums wil et toch kuiern…
Inheemse sproaken deent as ne oard borg um leu bie öare kultuur te hoolden. Terwiel as de sproake van öare oolden en grootoolden heanig vervaagt oet de gedachten van de jungeren, löp ook de verbeundenhead met öar verleden en öar volk terugge.
Eulderen hebt dit verloatingsgeveul et slimste. Zee zeent nog opgröaid in ne grote sprekkersgemeenskop, mer den wörd verdan meender. Et groepsgeveul wat heanig an ofbrokkelt duur sproakverlees is al es in verbaand bracht met nearslachtighead, drugsgebroek en zelfmoard.
Mie ducht at det toch neet echt symptomen zeent van leu dee as blie zeent at öare sproake verdwient.
Meestal weelt inheemse leu, wo good anpast an de gröttere kultuur as ze ook zeent, wal heel gearne vaste hoolden an öar aarfgood en identiteat.
De leste tied begint jongere leden van inheemse gemeenskoppen gelukkig wier vanniejs interesseerd te wean in öare geskiedenis en öar aarfgood. Oawer de hele wearld veend iej ne oard opleawing, wat zik löt zeen in verskillende apps, muziek, skriefwaark en verdan mear lessen op skolen en universiteaten.
2. Van sproakverlees hebt mer een paar leu last…
Et is een misverstaand at mer een paar leu met bedreagde sproaken te maken hebt (en verdan meender leu et sprekken weelt) en de rest der doarumme mer ofstaand van mag nemmen.
As iej meant at iej gin last hebt van sproakverlees, hoold iej oezelf bie de benen.
Jammer dan; et is ook oons probleem.
Vie hebt hierboawen al vaste steld at sproakverlees slimmen invlood op ne groep of persoon kan hebben. Ne tooname in gevoar vuur drugsgebroek, hoesgeweld, en gewelddoadige kriminaliteat. As iej meant at det neet oawerslöt op de gröttere samenleawing, heb iej et mis.
Neet zo lange leden maken ik ne infographic oawer disse problemen. Den veend iej hier.
3 Engels/Nederlaands/Hoogduuts waarket ook
Waarket vuur wat?
Natuurlik zal et lastig wean in een laand as de VS as iej eankel Wompanoag sprekt, of in Australië met eankel Wagiman. Mer et geet neet um eankelsproakighead. Disse leu sprekt ook Engels. De meesten zeent deel van de Amerikaanse of Australiese ‘heuwd’-samenleawing.
Met Engels, of breder trökken, Nederlaands of Hoogduuts, red iej oe dageliks ook, tuurlik, mer et vult neet et gat wat achterblif noa et verlees van ne sproake. En der zit neet zovölle kennis in as in de sproake dee as van geslacht op geslacht duurgewen wör, vake eankel moondelik.
K. David Harrison beskrif in zin book The Last Speakers de vake unieke kennis van et laand, de plaanten en deers, en de geskiedenis dee vaste ligt in de meenderheadssproake. En wodöanig et eande van disse sproaken ook et eande van disse kennis beduudt.
Umdet doarbie ne sproake zo nauw samenhaank met groepsgeveul, gef et vake mear opluchting en is et mear ne verbeendende faktor um de lokale sproake te kuieren dan de lingua franca.
Stelt oe es dissen deankbeeldingen umstaand vuur; oew Nederlaands, Hoogduuts of Engels boert heanig an achteroet. Tuurlik, de sproake dee as der vuur in de stea keump, kön iej ook wal machtig kuieren. Mer allens verdwient van wat iej keant en woer as iej mooie herinneringen an hebt oet oewen jeugd. En misskien wal tientallen joaren in et volwassen leawen. Keump nooit wier. Zol iej neet in ne identiteatskrisis kommen?
Misskien snork iej wat en mean iej at det met oewe sproake neet gebuurt. Mer vanoet et verleden zeent der vuurbeelden genog at et met iedere sproake kan.
Wat um te onthoolden: iedere sproake hef nut en is weardevol vuur öare sprekkers.
4. Bliewen hangen in et oolde
Um et nog mer wier es te hebben oawer wat ne sproake der too dut, mut vie vaste stellen det zowat alle sprekkers öar egen sproake belangriek veendt. (Met een antal biezeundere oetzeunderingen – hier heb iej een artikel oawer leu dee echt weelt at öare sproake verdwient).
Geleuf iej mie neet?
Zegt es tegen nen Esperantist at zinne sproake dom is en kiekt wat der gebuurt. [Tweet]
Engels is ne froai oolde sproake. Et is slim veraanderd duur de joaren hen. Zelfs zo slim at leu met verskillende soorten Engels mekaar hoaste neet mear verstoat. Woerumme zol ne bedreagde sproake meer “achterhaald” of “eulderwets” wean?
Veraanderen is lastig. Stelt at ik oe zea at Nederlaands neet mear kon en det iej non tooverdan Fraansk mossen learen, want Fraansk hef de tookomst. Wo zol iej reageren?
Iej zollen mie oetlachen en vortlopen. Of hellig worden en achteroet den haals kommen.
Toch is det wat der in de Nederlaandse skolen joarenlange doan is: Saksies is neet belangriek. Nederlaands hef de tookomst. En vieleu nikken allemoal braaf van joa.
Mer eankel umdet ne sproake ginne grote droadloze netwaarken hef, wearldwied bekeand is op internet, of ne Wikipedia-ziede hef met een miljoen artikels, wil nog neet zeggen at et primitief of meender weard is.
Völle sproaken, zo as Navajo, wat halverweage et 19de joarhoonderd ne skriefwieze annöm um “bie de veraanderende tied te bliewen”, komt in de bene um met de tied met te goan. Navajo-sprekkers hebt vanear hele oawerzettingen van de Star Wars-films maakt en vernemt ne fleenke gröai in mobiel en internet-gebroek.
Navajo mag dan nog in gevoar wean, disse dinge loat zeen at ne bedreagde sproake helemoal niks met ‘oolderwets’ te doon hooft te hebben. Navajo – en völle aandere inheemse sproaken – köant heel best modern bliewen en der too bliewen doon.
Navajo is ondaanks de ongevear 170.000 sprekkers nog aait in gevoar, mer et anpassingsvermeugen en de krachtige bewoarhulpe van de sprekkers hebt zorgd at et der nog aait is.
Et ducht mie zelfs at ne sproake “eulderwets” neumen geliek steet an vuuroordelen hebben oawer de sprekkers. As iej zo iets zegt, bedool iej featelik at öare kultuur en groep meender weard is in de moderne tied en det ze mer better in de pas mut lopen net as iederene.
Det dut mie een betken deanken an pesten op skole.
5. Ze staarft toch oet
“Joa joa, heel slim, heel vervelend, en ik hebbe echt met de sprekkers te doon, en ik wol at ik kon helpen, mer de sproake staarft toch oet, dus et is geld en tied verknooid, neet dan?”
Nee.
Mangs is der inderdaad neet völle wat vie doon köant um ne sproake te bewoaren wat op et reandke van oetstaarven steet. Der zeent vandage den dag hoonderden sproaken met mer een heandkevol sprekkers. Mangs zelfs mer ene of twee.
Vuur disse sproaken en öare sprekkers zut et vuurliggende der zwart oet. Der zol wal hemmelse hulpe neudig wean um de sproake te bewoaren as de (meestal euldere) sprekkers oet de tied komt.
Toch zeent et juust disse sproaken dee zo rap meugelik vaste legd mut worden.Mangs kön iej ne sproake neet behoolden, mer wal et een-noa-beste doon: et vaste leggen in opnames en digitale informasie. Joa, et is trurig um ne sproake en doarmet ook ne hele kultuur te mutten opsloeten in de kaste van sproakenkeundigen of in ne online gegewensbaanke, mer det is aait nog better as totaal verlees.
Oetstaarvende sproaken köant vie misskien neet redden, mer duur bepoalde moatregelen köant vie ze wal länger in de benen hoolden um der mear van vaste te leggen – en doar is det geld en dee tied dan good vuur. Vie loatt (a’j een betken fatsoen in de hoed hebt) ook gin zeke of staarvende leu an öar lot oawer.
Woerumme dan sproaken wal?
Slotsomme
Sproaken zeent onmisboare stuks kulturele identiteat en moondelike skatkisten vol geskiedenis en kennis. Doarumme zeent ze et aait weard um leard, bewoard en duurgewen te worden. Met disse vief misverstaanden hierboawen nemt leu dee as der gin verstaand van hebt of dee as meant at et öar neet angeet, ofstaand.
Wat mean iej? Zeent der nog aandere misverstaanden roond bedreagde sproaken?
Reuben Nsemoh (16) kuieren Spaans noa ne koma. (Foto: CNN.com)
Op CNN köm vanear een biezeunder bericht vuurbie. Nen jongen den as bie ne vootbalwedstried in et Amerikaanse Atlanta in koma skupt was, kom der Spaanssprekkend wier oet.
Nöast disse biezeundere gewoarwording hef Reuben Nsemoh (16) nog verdan möaite um aargens de gedachten bie te hoolden. In et filmken op de site van CNN zeg Nsemoh at hee mangs “ofwezig wörd, der neet mear bie is”. Hee weet neet of hee nog wier vootballen kan.
Volgens zien vaar en moor kon hee aait al wat Spaanse wöardjes, mer echt vlöaiendig kuieren, det was der nooit bie.
Adverteansie:
Et Boetenlaands-akseantsyndroom (BAS), zo as dokters et neumt, is neet helemoal onbekeand. De Universiteat van Texas in Dallas hef zelfs ne webstea opzat vuur leu dee BAS hebt. Et keump vuural vuur bie leu met ne harsenbeskadiging of harsenskudding. Et is dus een sproakgebrek en hef niks met boetenlaands te doon.
BAS wör vuur et eerst beskrewen duur den Fraansken oonderzeuker Pierre Marie in 1907. Duurdet de oetwesseling tusken de harsens en de moondspieren verstoord is, hebt BAS-pasjeanten vuural möaite met oetsproake, ritme en sproakmellodie. Det keump umstaanders dan vuur as een boetenlaands akseant.
Et syndroom kan slimme gevolgen hebben. Nen Noorsken dokter behaandelen in 1941 ne vrouwe dee duur nen granaatinslag BAS kregen har. Doarnoa kuieren zee met een Duuts-achtig akseant. Öare familie en nöasten wollen doarumme niks mear met öar te doon hebben, umdet ze meanen at zee ne spionne was.
Disse vrouwe wör met zwoare heuwdzearte noar een zekenhoes bracht. Zee wör wakker met een sproakgebrek wat an een Sjinees akseant dut deanken.
Met Nsemoh lik et good te kommen. Hee begeent wier verdan mear Engels te kleenken en zin Spaans wörd meender.
De meeste leu op de wearld sprekt mear as ene sproake, wat angef at oons brein zik doarvuur oontwikkeld hef. As det zo is, vrög zik Gaia Vince of, zeent leu met ene sproake dan in et noadeel?
Foto: bbc.com
In een zuud-Londens kafee zitt twee bouwvakkers met mekoar te ouwehoeren. Wöarde vleegt oawer de toafel hen en wier. Ze zweeit met öar bestek as ze wat benoadrukt en mangs bulket ze van et lachen. Ze hebt et oawer ne vrouwe, det is dudelik, mer wiedter kom ik neet. Jammer, want et lik een mooi gesprek, vuural vuur een niejsgierig moat as ikke. Mer ik kenne öare sproake neet.
Oet niejsgierighead meng ik mie der in en vroage wat ze sprekt. Glimlachend vertelt ze in et Engels at ze Zuud-Afrikanen zeent en Xhosa sprekt. In Johannesburg, woer as zee weg komt, keant de meeste leu op zien minst vief sproaken, zeg ene van öar, Theo Morris. Zin moo kuiert Sotho, zin vaa is Zoeloe, van zinne vreanden en noabers learen hee Xhosa en Ndebele en op skole kreeg hee Engels en Afrikaans. “Vuur at ik hier köm zat ik in Duutslaand, dus ik kan ook Duuts,” zeg hee der nog bie.
Was et makkelik um zovölle sproaken te learen?
“Joa, det is normaal,” lacht hee.
Geliek hef he. Mear as de helft van alle leu op de wearld – skattingen ligt tusken 60 en 75 perseant – kuiert tenminsten twee sproaken. Völle laanden hebt mear as ene offisjele nasjonaalsproake. Zuud-Afrika hef der 11. Van leu wörd verdan vaker verwochet at ze ten minsten ene van een heandkevol “supersproaken” köant kuieren, leazen en skriewen, zo as Engels, Sjinees, Hindi, Spaans of Arabies. Dus eensproakig wean, zo as völle sprekkers van et Engels, zeent in de meenderhead. En misskien mist ze wal van allens.
Et is bewezen at et kennen van meardere sproaken völle vuurdelen hef wat sosjaliteat, psychologie en leawensstiel angeet. Misskien nog wal vuurnamer is at oondervorskers ne hele lappe an gezoonde vuurdelen tegenkomt as iej mear as ene sproake keant, zo as rap herstel noa een harseninfarkt en oetstel van vergetachtighead.
Kon et ook wean at et meanskelike brein gröaid is um meardere sproaken an te können – en det dan leu dee as der mer ene keant, der neet oethaalt wat der in zit? Op dit ogenblik keump der ene sproake per 14 deage op apegapen te liggen, dus tegen et eande van dit joarhoonderd de helfte van álle sproaken. Wat zal der geburen met de leu dee as der mer ene keant?
As volgröaiden probeert vie oet alle macht ne vrömde sproake te oontsieferen. Mer misskien geet det völle lechter as vie oetskeadt te zeuken noar neet-bestoande patronen (foto: Getty Images)
Ik zitte in een laboratorium, koptellefon op, en kieke noar plaatjes van sneevluks. bie ieder vuurbiekommend sneevlukken, heur ik ne beskriewing. Ik howe eankel mer an te gewen wat vuur sneevlukken beskrewen wörd. Et mooie is: de beskriewingen zeent in ne volledig bedachte sproake: Syntaflake.
Et is deel van een oonderzeuk duur Panos Athanasopoulos, nen drokken Griek den as gek is op sproaken. As professor psycholinguistiek en tweesproakig begrip an de Universiteat van Lancaster löp hee vuurop met nen niejen golf an oonderzeuk noar mearsproakighead. Vanzelfs loopt in zin lab tal van sproaken en nasjonaliteaten duur mekaar. Mer ginene is der opgröaid met Syntaflake.
De taak is heel apart en machtig lastig. Meestentied kön iej in ne vrömde sproake nog anwiezingen kriegen um de betekenis te oontsieferen. Nen sprekker kan wiezen, nen vorm oetbeelden met de haanden of antallen met vingers angewen. Hier neet. En umdet et ne verzunnene sproake is, kan ik et ook neet vergelieken met sproaken dee as ik al kenne.
Noa nen tied krieg ik toch et idee at der wat samenhaank in zit in de grammatika en geluden. Ik pak et stelselmoatig an en nemme der pen en papier bie um regels op te skriewen, want ik wil natuurlik neet “zakken”.
Et dut mie deanken an toen as ik in een döarpken een paar uur boeten Peking terechte köm en miezelf mos redden in ne sproake dee ik neet kon sprekken of leazen, tusken leu dee as ook gin Engels konnen. Zelfs toen kömme vie der wal oet met mekaar. Non is der totaal gin meanskelike oetwesseling, woerduur de betekenis van de geluden mie nog aait ontgeet. An et eande mut ik toogewen det ik et neet haald hebbe.
Ik doo eawen met Athanasopoulos babbelen terwiel as minne oetvoering duur zin team bekekken wörd.
Met een zoer gezichte vertel ik um at ik et lastig veund, terwiel ik zo mien beste deed. Mer doar gung et skienboar mis: “de leu dee et meest onverskillig zeent en der zo rap meugelik met kloar weelt wean, hebt de beste oetkomsten. Studeanten en leararen dee as der et deepste oawer noadeankt, dee doot et et slechtste,” zeg hee.
“Iej köant gewoon in zonnen korten tied de regels van dee sproake neet learen. Mer oewe harsens weelt et wal. A’j der neet oawer noadeankt, skoor iej et beste – keender haalt de heugste siefers.”
Sproake haank aait samen met kultuur en politiek. (foto: Getty Images)
De eerste wöarde kleunken misskien al 250.000 joar terugge, toen as oonze vuuroolden op de achterbene gungen lopen en öare ribben vriej kregen. Zo kregen ze fiene behearsing oawer den oadem en toon. Toen as de meanske eandelik ne sproake har, was et mer eawen of der warren der meardere.
De evolusie van sproake köant vie nöastleggen nöast biologiese evolusie. Genetiese anpassing wörd ansteurd duur druk vanoet de umgewing, sproaken veraandert duur druk van de groep. Noa verloop van tied oontdekken de eerste leu at ze aanders kuieren as ne aandere groep. Um toch met dee aanderen te kuieren – vuur haandel, duurreaze en zo wiedter – mossen bepoalde leden van nen stam of ne familie aandere sproaken learen.
Wo belangriek at et was um meardere sproaken te kennen vuur jager-gadderaars, köant vie nog zeen an dee wat der rechtevoort nog zeent. “Moderne jager-gadderaars keant hoaste allemoal meardere sproaken,” zeg Thomas Bak, nen begripsneuroloog den as sproakwetenskop studeert an de Universiteat van Edinburgh. “Ze hebt as regel at ze neet magnt trouwen of keender kriegen binnen de egene stam – Det is taboe. Dus ieder keend hef ne vaa en moo dee as beaide ne aandere sproake kuiert.”
In et Australië van de Aboriginals, woer as nog 130 inheemse sproaken kuierd wordt, heurt meardere sproaken der gewoon bie. “Doar kön iej der met ene hen waandelen goan en kuieren, nen rivier oawerstekken en oew kompaan geet ineens oawer op ne aandere sproake,” zeg Bak. “De leu kuiert de sproake van de earde.” Dit geeldt ook woeraanders. “Deankt mer an België: iej nemt den trein noar Luik, woer as de ankondingingen eerst in et Fraansk zeent. Doarnoa kom iej in Leuven, woer as et eerst in et Hollaands kleenkt. Doarnoa kom iej in Brussel, woer as et wier eerst Fraansk is.”
Um dissen samenhaank tusken kultuur en laandskop te bekieken bedachen Athanasopoulos Syntaflake. Een deel van et oonderzeuk probeert de sproake van de kultuur lös te koppelen, legt hee oet.
Umdet sproake zo depe samenhaank met identiteat, is et ook slim politiek. In Europa kömmen der in et 19de joarhoonderd verdan mear vaste stoaten, dee as ook steeds mear oawerheersend wörren. As iej wat aanders kuieren as wat de hoge hearen as nasjonaalsproake keuzen harren (toovallig aait öare egene sproake), was iej nen ofvalligen. Misskien is det de readen achter et wiedverbreide misverstaand – vuural in Groot-Brittanje en de VS, mer ook in Nederlaand – at keender opvoden met twee sproaken ongezoond is en slecht vuur de samenleawing. Ook in Nederlaand wörren (en wordt) duur disse achterhaalde gedachte de aandere sproaken van Nederlaand nog aait achtersteld.
Leu wörden woarskouwd at keender met twee sproaken verward zollen wean, meender klook warren, meender zelfweardering harren, en gedragsstoornissen, ne splitste persoonlikhead en zelfs skizofrenie konnen kriegen. Töt nog geheels neet zo lange leden heuld disse vreselike oawertuging nog an. Völle niejkommers wör ofroaden um öare modersproake met öare keender te kuieren. In Nederlaand neet eankel de niejkommers. Zelfs noa een oonderzeuk oet 1962, woer joarenlange niks op oetdoan wör, wat oetwees at keender met meardere sproaken et better deden in sprökkene en neet-sprökkene klookheadstests.
Neurologen, psychologen en sproakenkeundigen bewiest de leste tien joar met de niejste breinmetinstrumeanten verdan mear vuurdelen vuur leu met meardere sproaken. Et haank allemoal samen met wo oonze aait-smeue brein leart multitasken.
Splitsten perseunlikhead Vroagt mie in et Engels wat ik gearne ette en ik stelle miezelf de onwieze keuze dee as ik in Londen hebbe vuur. Vroagt et mie in et Fraansk en ik zitte met de gedachten in Paries, woer as ik wier aandere dinge kan kiezen. Op disse slim perseunlike vroage krieg iej dus een verskillend antwoard, ofhaankelik van de sproake woerin as iej ne mie stelt. Et idee det iej met iedere sproake ne nieje perseunlikhead kriegt en oe aanders gedreagt, geet deep.
Athanasopoulos en konsorten hebt oonderzocht wo as leu met verskillende sproaken noar de wearld kiekt. In een proof kregen Engelse en Duutse leu video’s van beweagende leu te zeen, zo as ne vrouwe den as noar nen auto löp of nen kearl den as noar de supermaarkt fietset. Engelsen beskriewt meestentieds eankel de haandeling, zo as “ne vrouwe löp” of “nen kearl fietset”. Duuters, van de aandere kaante, kiekt wat roemer en beskriewt et doel van de haandeling. Zee zegt (in et Hoogduuts) “ne vrouwe löp noar öaren auto” of “nen kearl fietset noar de supermaarkt”.
Det keump deels duur et pakket an grammatikale regels, legt Athanasopoulos oet. Et Engels hef de -ing-vörm um te zeggen at zaken nog bezig zeent. Doarumme is et vuur Engelsen meender belangriek as vuur Duutsers wat et doel is um nen neet-eendudigen video te beskriewen. Mer as hee leu oonderzöchen dee as én Engels én Hoogduuts köant, was et per laand verskillend of ze zik mear op de haandeling of op et doel richten. As ze in Duutslaand warren, keken ze mear noar et doel. Warren ze in Engelaand, dan keken ze mear noar de haandeling. Et maken neet oet in wulke sproake. Zo bepoalend is kultuur en sproake vuur oonzen kiek op de wearld.
In de zestiger joaren oonderzöchen Susan Ervin-Tripp (ene van de pioniers van de psycholinguistiek) vrouwleu dee as beaide Engels en Japans köant. De vrouwleu mossen in beaide sproaken nen zin ofmaken. Ervin-Tripp oontdekken at de vrouwleu kats verskillend deden ofhaankelik van de sproake. Bievuurbeeld “As ik wat aanders wil as miene familie…” wör in et Japans anvuld met “is et nen tied van grote ongelukkighead”. In et Engels: “… doo ik wat ik wil”. Een aander vuurbeeld was “Echte vreanden mut…”, wat in et Japans anvuld wör as “mekaar helpen”, en in et Engels “open wean noar mekaar”.
Hieroet maken Ervin-Tripp op at deanken binnen sproakgreanzen vaalt en det leu met twee sproaken vuur beaide een aander deankpatroon hebt – een machtig idee wat duur völle volgende studies verstaarkt wör. Völle mearsproakigen zegt zelfs at ze zik een aander meanske veult as ze ne aandere sproake kuiert.
Disse verskillende deankpatronen ligt verdan met mekaar oawerhoop, as et tweesproakige brein mut beslissen wulke sproake an de buurte is.
In een oonthullenden test leut Athanasopoulos zinne Engels-Duutse groep sieferriegels hardop oetsprekken in Duuts of Engels. Hierduur wör de aandere sproake ‘blokkeerd’. As ze doarnoa video’s te zeen kregen, beskrewen ze dee mear noar de haandeling of et doel, ofhaankelik van wat vuur ne sproake blokkeerd was. Dus as ze siefers opdreunen in et Hoogduuts, reageren ze mear op zien Duuts, dus doelmoatig. As de nummerriegels halfweg in de aandere sproake verdan gungen, reageren ze ook meteen aanders op de video’s.
Duur een woard in ene sproake te zeuken en et oawereenkommende woard in ne aandere sproake tegen te hoolden, train iej oew brein en oewe konsentrasie. (foto: Getty Images)
Dus wat is hier an de haande? Zitt der echt twee deankers in enen kop met meardere sproaken? Um det te oontdekken was de sneevloktest bedacht. Ik was nog neet geröst op minnen oetslag, mer Athanasopoulos zea at ik vergeliekboar reageren as aandere testkanienen. Töt non too bevestige vie allemoal de anname.
Um te begriepen wodöanig as et willen verstoan van Syntaflake waarket op minne harsens, mos ik vuur en noa de tied nog nen aanderen test doon. In disse zoneumde ziedtaken mos ik op nen leenkeren of rechteren knop drukken as een pielken in et middeln van et skaarm doarhen wees. Um det pielken hen wezen ne wolke van aandere pielkes ne aandere kaante oet. Mangs warren de umliggende pielkes verwarrend, dus tegen et eande van de eerste roonde zat ik zowat met de skoolders töt an de oren optrökken en was ik meu van et konsentreren. In dissen test baart oefening juust gin keunst (de meeste leu doot et et tweede moal juust slechter), mer de tweede moal noa de Syntaflaketest deed ik et beheurlik better. Det har Athanasopoulos al vuurspeld.
“Duurdet iej gangs warren um ne nieje sproake te learen, deed iej et de tweede keer better,” legt hee oet. Blie det ik bie de normale leu heuren, veund ik et toch wal nen biezeunderen oetkomst. Wo kan det?
De ziedtaken warren oefeningen in probleemoplössing. As de meeste pielen noar leenks wezen, wol ik ook meteen op den leenkeren knop houwen. Mer det was dan neet good as et middelste pielke noar rechts wees. Ik mos minnen drang oonderdrukken en den regel volgen. In een aander vuurbeeld wörd dit cognitief conflict (begripsverskel) test duur namen van kluren in aandere kluren te skriewen (“blaauw” eskrewen in et rood, bievuurbeeld). Testleu mut dan zeggen in wulke kluur et woard skrewen is. Mer dit is lastig, umdet vie et woard earder least as de kluur binnenkeump. Et kost fleenk möaite um neet et woard te zeggen wa’w wal leazen mut.
Et harsendeel wat disse machtige möaite regelt, het de Anterieure Singulate Korteks (ASK) en is deel van et “oetvorend systeem”. Et zit in de vuurste harsenkwab en is ne woare gereikiste van andachtsveardigheden. Doarmet köant vie oons op enen taak richten en tegelieke aandere andachtvroagende informasie oetbannen. Zo köant vie ook oonzen andacht verdelen oawer meardere taken zoonder in de werre te raken. Et is et oetvorend systeem wat oons zeg det vie stoppen mut bie een rood lecht en jagen magt bie greun. Et is ook etzelfde system wat oons zeg um de betekenis van een woard te vergetten en oons eankel op de kluur te richten.
De sneevloktekst bereaden minne ASK vuur op de tweede ziedtaak, net as det meardere sproaken sprekken et oetvorend systeem traint. De leste tien joar bewiezet verdan mear oonderzeuke at leu met meardere sproaken fleenk bettere harsens hebt as eentaligen, in ne riegel begripstests en sosjale tests, van sprökkene en stille tests töt wo good as ze aandere leu köant skatten. Inleawen in aanderen is ook nen egenskop woer as leu met twee sproaken better in zeent, umdet ze öar egene geveul “oetzetten” köant en zik zo better richten köant op de det van een aander.
“Leu dee as twee sproaken keant, köant disse taken better as eentaligen – ze zeent rapper en sekuurder,” zeg Athanasopoulos.” Det gef an at öare oetvoerende systemen aanders zeent as eentaligen.”
Hewige harsens Volgens den kognitieven neuropsycholoog Jubin Abutalebi van de Universiteat van San Raffaele in Milaan kön iej leu met twee sproaken zelfs wierkennen an harsenfoto’s. “Dee hebt völle mear grieze stof in öare anterieure singulate korteks as eankelsproakigen. Det keump gewoon umdet ze et zovölle vaker broekt,” zeg hee. Den ASK is as nen begripsspier. Wo mear as iej den broekt, des te grötter, staarker en smeuer as et wörd.
Et blik at leu met meardere sproaken verdan an et harsenfitnessen zeent, umdet dee beade sproaken verdan um andacht vroagt. Breinfotostudies wiest oet at as mearsproakige leu in de ene sproake kuiert, det dan öaren ASK verdan den drang oonderdrukt um wöarde en grammatika oet de aandere sproake der tuskenduur te streeien. Doarnöast is öar verstaand verdan gangs um te oordelen wat de beste sproake vuur et ogenblik is. Mearsproakigen raakt bievuurbeeld ook neet gaauw in de werre met öare sproaken, mer broekt wal mangs hier en doar een aander woard of zinsnede as ze weet det öaren gesprekspartner et woard ook keant.
“Minne modersproake is Pools, mer minne vrouwe is Spaans, dus det kan ik ook. Mer vie wont in Edinburgh dus vie kuiert ook Engels,” beskrif Thomas Bak. “As ik met minne vrouwe Engels doo, broek ik mangs Spaanse wöarde, mer nooit per oongelukke Pools. En as ik met mien skoonmoo Spaans kuiere, doo ik nooit per oongelukke Engels, umdet ik wete at zee det neet keant. Doar deank ik geheels neet bie noa, det geet vanzelf, mer min oetvoerende systeem waarket onwies hard um de aandere sproaken tegen te hoolden.”
Vuur mearsproakigen met öare bolleboosbehearsing is de ziedtaak gewoon ne bewuste versie van wat öare harsens onbewust den helen dag al doot – gin woonder at ze et good köant.
As iej meardere sproaken keant, vermeender iej de kaans um vergetachtig te worden. (foto: Getty Images)
Een superieur richtvermogen, probleemoplössing en fokus, bettere mentale smeuhead en multitasken, doar kön iej wat met in et dagelikse leawen. Mer misskien nog et meuiste van meardere sproaken kennen blik bie et eulder worden, as et oetvorende vermogen meestal meender wörd: tweesproakighead lik vergetachtighead tegen te goan.
Psycholinguist Ellen Bialystok oontdekken dit an de York Universiteat van Toronto toen as zee nen groep euldere eankelsproakigen met mearsproakigen vergeleek.
“Dee lesten kregen pas veer of vief joar later Alzheimertrekken as de eankelsproakigen met etzelfde zeektebeeld,” zea zee.
De meardere sproaken vuurkömmen de vergetachtighead neet, mer vertroagen et wal. Dus as iej twee leu met dezelfde vordering van Alzheimer nöast mekaar zatten, was den tweesproakigen duur mekaar vief joar eulder as den eankelsproakigen. Bialystok meant at dit keump umdet twee sproaken de harsens verniejt en et oetvorende systeem verbettert. Et zorget in aandere wöarde at de harsens “wat vet op den pokkel hebt”. As een deel van de harsens skade krig, köant mearsproakigen det better opvangen. Umdet ze mear grieze stof hebt, keump de informasie met nen umweg toch op de stea.
“Mearsproakigen broekt öare vuurste prosessors vuur mear taken as eankelsproakigen, dus dee wordt staarker. Dit wörd dan wier broekt um oftakeling van et middelste brein tegen te goan,” verkloart Bialystok. Toch mut et wal wat wiedter goan as wat Fraanske skoolwöardjes. De oetwaarking haank of van wo vake as iej oewe sproaken broekt. “Wo mear wo better,” meant zee, “mer der is gin brekpeunt, et lop geleadelik verdan.”
Mearsproakighead kan ook helpen noa harsenskade. Oet een niej oonderzeuk bie 600 oawerleawenden van een harseninfarkt in India zaggen Bak at mearsproakigen tweemoal zovölle kaans harren op herstel.
Zulke oetkomsten loat zeen at meardere sproaken oe helpet an een gezoond stel harsens. Et kan zelfs een vuurdeel wean woerop as natuurkeuze oonze harsens keuzen hef. Et gemak woermet as vie nieje sproaken leart en der tusken skakelt lik det te oonderskriewen. Mer ook duur den onmeundigen hoop sproaken dee as der aait op de wearld west hebt. Net as det oons lief nog aait vrög det vie fit bliewt, umdet vie nog neet zo lange leden jager-gadderaars warren, mut vie misskien oonze harsens ook es an et waark zetten.
de leste joaren is der wat tegengeluud tegen et vuurdeel van mearsproakighead. Een paar oondervorskers proberen oonderzeuk noa te doon en det mislukken. Aanderen vreugen zik of of et wal echt zin har vuur et dagelikse leawen. Doarumme skreef Bak in een rejoinder at der zat bewies is oet psychologiese tests, mét breinfoto’s, at mearsproakige harsens aanders waarket as eankelsproakigen. Volgens um hebt de tegensprekkers öar oonderzeuk fout anpakt.
Bialystok is et doarmet eens. Zee zeg doarbie det et gewoon onmeugelik is um te kieken of mearsproakighead een keend helpet bie skooleksamens. Der komt gewoon te völle aandere dinge bie kieken. Mer, zeg zee, “et kan in ieder geval gin kwoad. Der is ook gin eankel oonderzeuk wat bewis at een meanske der slechter van wörd. Mearsproakighead zol anmodigd mutten worden, umdet et good is vuur de ummegaank met aandere leu en et helpet op kultureel vlak.” En vuur de knippe is et ook neet slecht. Noar skatting is ne tweede sproake oawer 40 joar zo’n € 115.000 weard.
Keender dee as in ne vrömde sproake doompeld wordt, doot et op skole better bie alle väkke. (foto: Getty Images)
De oetkomsten van mienen test in Athanasopoulos zien lab loatt zeen det miene harsens al better waarket noa mer 45 minuten proberen um ne aandere sproake te verstoan. Zien oonderzeuk is nog neet kloar, mer oet aander oonderzeuk blik at disse vuurdelen zik al heel rap vuurdoot. Et noadeel is at et wier verdwient as iej et neet herhaalt. En ik deanke neet at ik ooit Syntaflake wier broeke! Sproaklearen is trouwens neet et ennigste middel um oew oetvorende vermogen op te krikken: gamen, een muziekinstrumeant bespöllen en zelfs bepoalde kaartspöllekes helpet. Mer umdet vie sproake ieder ogenblik van den dag broeket, is det et beste middel. Wat köant vie doarmet “in et echt”?
Iej köant bievuurbeeld keender in verskillende sproaken lesgewen. Det gebuurt al op völle steas op de wearld: völle keender in India, bievuurbeeld, kuiert op skole ne aandere sproake as in thoes of in et doarp. In Angelsaksiese laanden keump dit hoaste nooit vuur. Toch is der verdan mear ruumte vuur zoneumd ‘oonderdoompelen’, woerbie as keender de helfte van de tied in ne aandere sproake leart. Den Amerikaansen stoat Utah dut hier al met proberen. Völle skolen doar hebt non oonderdoompeling met Mandarien Sjinees of Spaans.
“Vie doot half-um-half, dus de doelsproake ’s moarns en Engels ’s middaags. Mangs dreeit vie et umme, umdet wat keender better ’s moarns leart en wat better ’s middaagns,” leg Gregg Roberts oet. Hee waarket bie et Bureau vuur Stoatsoonderwies in Utah en is den bedeanker van et oonderdoompelen. “Et blik at keender net zo good en vake zelfs better leart as eankelsproakige keender. Ze köant zik better konsentreren, op enen taak richten en ze hebt mear zelfvertrouwen. As iej ne aandere sproake leart, begriep iej oew egene sproake en kultuur better. En et leawert nen hoop op in ummegaank met aandere leu en vuur de knippe. Vie mut es ofkaarten met oonze eankelsproakighead.”
Et oonderdoompelen wörd non ook in et VK probeerd. Op de Bohunt-skole in Liphook in Hampshire hef boawenmeaster Neil Strowger een paar lessen oonderdoompeling Sjinees invoord.
Duur ne nieje sproake te learen, krieg iej der ekstra deankwiezen bie. (foto: Getty Images)
Ik zitte bie een les oawer keunst tusken keender van 12 dee les kriegt van twee leararen: enen dut Engels en den aanderen Sjinees. De keender doot met, mer hooldt zik heanig; ze mut den kop der bie hebben. As ze kuiert, doot ze meestentieds Sjinees. Et is wat apart um jonge möage in et Vereanigd Keuninkriek in et Mandarien te heuren kuieren oawer den Britsen grafittimaker Banksy. De keender zegt at ze Sjinees keuzen hebt umdet et öar “mooi” leek, “interessant” en “handig”. Det is nog es wat aanders as de verskrikkelike Fraanske lessen dee as ik op skole har.
De meesten oet dit keunstklaske maakt öar Sjinese skooleksamens een paar joar earder, mer Strowger zeg at et programma ook aandere vuurdelen hef nöast heugere siefers, zo as mear betrökkenhead en plezeer, en kennis van aandere kulturen. Doarduur köant ze better de wearld oawer, deankt roemer en hebt mear kaans op ne gode bane.
Mer vieleu dan, leu dee as neet mear noar skole goat? Um de vuurdelen van meardere sproaken kennen te oonderhoolden, mut iej ze bliewen broeken en det is lastig. Zeker vuur euldere leu dee as neet zovölle kaans hebt um te oefenen. Misskien mut vie sproakvereanigingen hebben, woer leu bie mekaar komt um aandere sproaken te kuieren. Bak hef een klean oonderzeukske doan met euldere leu dee as Kelties leart in Skotlaand. Noa ene wekke zaggen hee al fleenk wat verbettering. Non wil hee et grötter anpakken.
Et is nooit te late um ne nieje sproake te learen en et gef völle voldoening. Alex Rawlings is nen Britsen professionelen polyglot (ene den as völle sproaken keant) en sprekt 15 sproaken: “met iedere sproake krieg iej nen niejen leawensstiel, een nieje betekenis,” zeg hee. “Et is verslawend!”
“Leu zegt aait at et te lastig is vuur volgröaiden. Mer ik zol zeggen at et juust makkeliker is noa oew achtste. Nen kleanen dut der dree joar oawer. Nen volgröaiden kan et in een paar moand.”
Zo as oet et oonderzeuk blik, is det ne weardevolle tiedsbesteading. Meardere sproaken hooldt oonze harsens better en länger fit. Et kan ne wearld van verskil maken in wo as vie met eulderen en jungeren umme goat. Doarumme is et klook um te bliewen kuieren, talk, hablar, parler, sprechen, schnacken, beszel, berbicara in zovölle meugelik sproaken.
—
Dit artikel steund as eerste op Mosaic en is hier oawerzat oonder ne Creative Commons licence.
