Den klank wuur y löö in Nederland et slimste met upporket, is met avstand den R. Volgens wetenskapper Koen Sebregts, den as der up avstüderen, sprekt wy den by mekaar up wal 20 verskillende wyzen uut. En wy hebt allemål starke vörkören wu as et müt.
Vör zyn onderzöök richten Sebregts zik up 6 steaden in Nederland en Belgye. Dår drünk hee koffy met willekürige löö en lööt hee ze verskeadene zinnekes vörleazen.
Jammer genog spöllen zik dat allemål buten et Nedersaksyse deel van Nederland av. Toch löt hee zinne slotsommen der wal up slån. As hee nu in Enske of in andere Nedersaksyse steaden koffy drünken har, was üm nog wat moois upvöllen:
In Twente (en vaste ook wal dårbuten) köyert de löö non-rhotys. Dat wil zeggen dat ze (in de meeste gevallen) den -r nit uutsprekt as hee nå nen klinker kümp. As vörbeeld: darteen jår wörd uutsprökken as datteen joaah.
Dit is nog nit zonne grote verrassing. Wat dan wal? Dat et Twents, lyk as et Engels, nen linking en intrusive -r kent. As nen -r in ne lopende zinne tüsken twee klinkers kümp, wörd hee vör et gemak toch maakt. Dissen -r verbindet de twee klanken an mekander. Dat skealt een mål stottern. Dat wörd mooi düdelik as wy et vörbeeld van hyrbåven der by pakt en uutbreadt: hee is datteen joa-R-old.
Nog vrömder: in een paar wöörde kümp der inenen nen -r by in, dee helemål nit by et woord höört! De insluup-R!
In et onderstånde filmken van Travelling Twents zint disse sprekwyzen good te vernemmen:
Vanof 1:01 minüte wörd der zegd: Wy goat nu nå(r) de vogelkykhütte. Den is de(r) spesiaal too-R-ezat, ümdat in dit nye natüü(r)gebeed hele spesiale vogels, dee up de rode lyste ståt, hy(r) good terechte könt…
En op 1:12 min: Wuurümme gå-R-y nu met up zonne tuur?
Ümdat et skynbår lastig is üm rechtstreeks van ne å når ne y te springen, drükt nen düürsnee Tükker der nen -r by tüsken. Zo hoov y nit te stoppen met gelüüd maken en kön y den -r bruken as treaplanke um makkelik van klank te wesselen.
Ook in de Twentse regiosoap Van Jonge Leu en Oale Groond reagent et insluup-r’en, te hören in et filmken hyronder. Wy geevt hyr vör ons egene löye gemak één vörbeeld.
Op 15:15 min:
“Ik zea-R-allenig…”
En up 17:12 min in datzelvde filmken wörd et helemål bont. Dår verandert Minie et zinneke “as hee nu…” in “arre nu“.
Mer dat hef wyr ne andere oorzaak en is wyr een ander verhaal.
Éen laand, éne sproake. Makkelik toch? Op papier wal. Mer der is op de hele wearld nit één laand te veenden woer as det zo is. Zal ook nooit zo worden. Mu’j de leu in Papua Niej-Guinea es met ankommen. Ineens 830 verskillende sproaken met unieke kennis oawer de umgewing en kiek op de wearld in n askenemmer!
In Nederlaand zi’w op de skolen ook akelig harsenspeuld met dee gedachte. Leu köant zik nauweliks aanders vuurstellen. Ze wordt zelfs krang of bange, a’j ze der op wiest at Nederlaand veer inheemse sproaken hef. Vake begint ze dan iets te sputteren oawer Freeske toostaanden of zo. Of ze oawerskreeuwt oe met een bibberend vingerke: “Mer wiej mut wal allemoal verstoanboar wean!”
Dom genöal. Want verstoan kö’j learen. Helemoal as de sproaken zo kort bie mekoar ligt as hier. Leare vie allemoal meardere sproaken verstoan, dan maakt et nit oet wat iej kuiert. Seempeler (en earliker) kan nit. “éen laand, éne sproake” is dus ten eerste al neet vuur mekoar te kriegen en ten tweede ook nog es hartstikke slecht, want et drif leu oet mekoar. Et trekt de ene geludenreeks vuur op aanderen. En zo kriegt sprekkers van dee ene geludenriegel meer anzeen.
Der hef ook mer ene groep baat bie: de sprekkers van dee ene sproake zelf. In oons geval dus Hollaanders. Imperialisme doot ze nit mear an, det kan in dissen tied nit mear. Behalve met sproake. En op zonne wieze hooldt ze et ook in staand. As iej keender in et ene leart leazen en skriewen, hebt ze möaite met de aandere sproaken. Dee liekt dan eankel mer lastig. Dus kiest ze mer lewer vuur dee ene sproake.
As iej doarbie ook zorget at alle instituten en media eankel in de ene sproake te kriegen zeent, kö’j zeggen: “zee’j non wal? Dee ene sproake he’j völle meer an!” De makke sköapkes nikket allemoal van joa en leart et öare keender. Met dik akseant, want iej köant oew egene sproake nit zo mer oetzetten. In de eentalige media wörd ook det akseant nog es fein vuur gek ezat. Of nog slimmer: ondertiteld. Want “Wiej mut allemoal wal verstoanboar wean!” Zo he’w et kringske roond.
In Zuud-Afrika (11 offisjele sproaken) hebt ze de Apartheid der achterhen edoan. In Nederlaand besteet he nog steeds. Op sproaknivoo. Oonderling magge wiej wal aanders kuiern as Hollaands, en der ook mooie oolderwetse boerenoawenden met ofdreein. Kö’w zelfs subsidie vuur kriegen. Skappelik! Mer zo gaauw a’w et serieus, nuttig en institusjoneel in weelt zetn en der meer anzeen vuur weelt, dan mu’w toch eawen normaal doon.
Ne Leidense oonderzeukster skreef begin 2017 at iedere sproake steet of vaalt met de wil van de sprekkers um et duur te gewen. Mer ook um der oe hard vuur te maken. Wat wil iej? Anpakken of achteroawer lönnen?
ORANJEMUND/NAMYBYE – Diamantdelvers dey net buten de küste van Afrika warken, hebt ne skat ontdekt; een skeypswrak van 500 jår, met ne dikke € 8,5 miljuun an gold an boord.
Volgens de mynwarkers hef et skip met Bom Jesus (Goden Jezüs) nen topasseliken naam, want et is vuyr öör een geschek uut den hemmel.
Et skip wör in april 2008 ontdekt duur eerdkündigen van et mynbouwbedryf De Beers. Et lig net uut de küste van et Namybyaanse Oranjemund.
Eerdkündigen Dr. Dieter Noli bekik een vöörwarp. (foto: Dieter Noli)
Et skip kömp uut de Golden Tyd van Portügal, in dey tyd ne kolonyale wereldmacht. De Bom Jesus vertröyk uut Lissabon rond 1533, under Francisco de Noronha. Underwegens når India verdweyn et skip zunder spuur. De hebbenswerde skat was verlören.
Dit was nit et ennigste wrak wat de mynwarkers vünden. Ze musten een zoltmeyr dröygleggen. Terwyl at et water weglöyp, kömmen der nog meer verlörene skeype bloot.
Toch was Bom Jesus et öldste. De untdekking köm nit van den eynen up den anderen dag: de mynwarkers vünden al längeren tyd vrömde holtdeylen en andere zaken up et strand. De echte gold- en ivoorskat köm tevöörskyn nå at de mynwarkers åwer ne wekke tyd tonnen zand weghalen.
De untdekking van de Bom Jesus wörd nu al et meyst belangryke skeypswrak aller tyden nöymd, üm de leeftyd en de onmündig ryke skat an boord. De ümgeving is uutröypen töt UNESCO Kültüreyl Arfgood Under Water.
De skat van de Bom Jesus besteyt uut werdevulle zaken van åwer de heyle werld, zo as ivoor uut West-Afrika, Duytse kopperblükke, en goldmünten uut Portügal, Spanje en Veneysye.
Een kanon en goldene münten. (foto: Dieter Noli)
Dårby vünden ze nog zilvermünten, messen en hoogwerdige zwörde, en persöynlike egendommen van de bemanning. En de åwerblyfselen van de bemanning zelf. Wydters vünden ze nog sternkündig gerei, kompassen, bronzene skålen en lange meytalene pöle vuyr steyvigheid van et skip.
Goldene münten uut et skeypswrak. De meysten zint nog zo good as ny. (Foto: Dieter Noli)
Arkeoloog Dr. Dieter Noli zee at de Namybyaanse regering de skat zal upeisen. Et lee ja binnen öre grenzen. Et is een vast gegeyven at de skat når de regering geyt an wey et strand höyrt.
Nen mooien stert an disse reygel is: as et skip ne zeykere landsvlagge har by tyde van undergank, höyrt dey skat an det land. De Portügeyse regering hef zik höffelik upsteld. Namybye mag et holden.
De gewraakte oetwesseling met de Politsie Riessen-Holten. (Foto: Gea Santema)
RIESSEN-HOOLTEN – Verleden zoaterdag kappen de lokale tak van de politsie op slim boerse wieze ne ernst-meande melding op öare Facebook-ziede of en weageren der op te sprekken. Umdet et in et Saksies was.
As betrökken börger neamp de Riessense Gea Santema (50) vaker et vuurtouw um der beambten bie te halen. Nedersaksies is ene van de meestbroekte sproaken in disse gemeente. Umdet Santema Saksies as eerste sproake hef, dachen zee der gin twee moal oawer noa en skreef zonder biebedolingen ne vroage in de lokale Riessense variant. “Det keump mie non eenmoal et lechtst van de tonge.”
“De gemeente löt der zik op vuurskriewen det ze ja tweetalig zint, met zelfs een brödjen an et gemeenteloket det ze Nederlands, Twents en Sallands könt. Dan mag ik toch hoppen at de lokale politsie doar ook normaal oawer kan doon.”
Et tweesproakige gemeenteloket van Riessen-Hoolten (foto: Tubantia.nl)
Oawer den zöl
Vanoet de gemeenteroad wör der bevestigend reageerd at Riessen-Holten zik offisjeel dreetalig löt neumen: “Vie zeent der vuur een poar joar met begunnen um leu met Saksies as eerste sproake letterlik ‘oawer n zöl’ te helpen bie de gemeente. Völle leu kuiert non eenmoal makkeliker Holtens of Riessens. Det mut gewoon können, ook an de loketten.”
Toch leup et anders. Ondanks de landelike slagzinne Waakzaam en Dienstbaar bulken de behearder der on-Riessens hard oawerhen, zonder inholdelik te kieken. Een bliek van weanig inleavingsvermeugen en slechte integrasie in de Nedersaksiese kultuur.
In et antwoard wees de Facebook-behearder op de hoesregels. Doar steet in at der enkel in de Nederlandse sproake skrewen worden mag. Disse landelike regel lik vuural bedoold vuur delen van et land woer as ne flinke groep leu met ne immigrasieachtergrond wont. Begriepelik, want et is gin doon um alle boetenlandse sproaken bie te holden.
Mer de 1,8 miljoen leu in Nederland dee as zik makkeliker in de inheemse Saksiese sproake oetdrukket bie de lokale loketten, wordt hierduur an de kante sköawen. “Ze hooft nog geheels nit in et Saksies wierumme te skriewen, as ze mer de möaite nemt um et te verstoan,” zea Santema.
Diskriminasie
Oet noavroage bie et meldpunt vuur diskriminasie blik at de Algemene Wet Gelieke Behandeling hier gin recht sloetend wierwoard op hef. Nen metwarker van et meldpunt, zelf nen Broabantsen Tukker, wees der op at et Saksies nog aait ginne riekssproake is. Terwiel as oet onderzeuk van de Provinsie Grönningen blik at et an genog eisen doarvuur voldut.
Hee zea doarbie at de metwarker van de politsie der desondanks normaal op har können reageren. “As nen Surinamer argens weagerd wörd um zin aksent, kan hee doar melding van maken op grond van ras.”
Grötter probleem
Santema maken ne skarmopname en plaatsen et in Ech Riessens, ne Facebook-groep vuur de Riessenstalige online gemeenskop met oawer de tweedoezend leden. Binnen korten tied steunden der 57 reaksies. De meesten harren weanig begrip vuur et gedrag van de Facebook-behearder.
Ene van de leden, den as ook bie de lokale politsie is, reageren: “Hier he’j nog wa ne bosjager (Riessens vuur politsieman -WS) den as wa Riessens döt.” Ook aandere lokale politsieleu skrewen at de leu mer gewoon met vroagen bie öar kommen mossen. Terwiel as dit bie de Riessenders wal wat moodsröste gavven, is et ginne stelselmoatige oplössing van et gröttere probleem: dat Nederland veer leawende sproaken hef, dee as nog altied ongeliek behandeld wordt.
Erkenning
Volgens Saksies-kenner en anjager Martin ter Denge hank de erkenning vuural van de leu zelf of: “Et wörd tied at vie in Nederland es minder krampachtig oawer onze sproaken doot. As vie wilt at et vanzelfsprekkend wörd, mut vie et zelf ook stelselmoatiger zo gebroeken en onze stea opeisen. Gewoon kuieren. Met iederene. Nit koste wat kost, mer wal met oawertuging. Anders zölt leu et nooit vuur vol anzeen. Zelf anpakken. Vake zi’j te bange.”
Gin verskil
In een tellefongesprek met et landelike politsienommer zea een metwarker at et gin verskil zol mutten maken. Den metwarker zelf versteund tuskenbeade heel best Saksies. Doarumme zollen sprekkers van et Saksies et nit howen te loaten.
Wat de politsie der stelselmoatig an doon wol, maken ze neet dudelik. Töt dee tied is et wochten töt oonze sproake duur de regearing noar een heuger plan tild wörd.
Hey Brakjanzen! Good niejs. Ne plearparty hef meestentieds ne boonkende kopzearte en jengelende spiejeritus as gevolg. Mer duur vervangers vuur alkohol kön iej binnenkort partymachen en roes hebben zoonder rouw.
Wee zik op nen vochtvroliken oawend noa een tweede mixdreanken töt nen daarden of veerden löt oawerhalen, krig vake den aanderen dag de rekkening: ne fleenke kater met et hele pretpakket an kopzearte, zweten en duurloop, woer as iej nog wal twee deage plezeer met köant hebben. Dit joarhoonderden-oolde probleem kan binnenkort töt et verleden heuren. Nen Britsen gelearden hef stöfkes oetdacht dee as op alkohol liekt, mer zoonder de vervelende biewaarkingen.
Professor David Nutt, Neuropsycho-pillendreeier bie et Imperial College van Londen hef stoffen oonder den naam “alcosynth” maakt dee as de positieve biewaarkingen van alkohol noabootset, zoonder det iej der den aanderen dag todderig van zeent. Op 90 stöfkes hef hee inmiddels pateant anvroagen.
Twee van disse waarkstöfkes geewt völbeloawende oetkomsten en wordt op dit ogenblik nog nöader test, leut Nutt de Britse kraante Independent weten. As et an um lea, zat tegen et joar 2050 in alle alkodreanks zin stöfke, in stea van etanol.
Neet-giftig roesmiddel Nöast janeawer en whiskey konnen volgens um in et vuurliggende mixdreanks zoonder problemen dreunken worden. Zoonder skade an et härte en den leawer wat iej bie alkohol hebt. Et nieje roesmiddel zol volkommen gifloos wean.
“Vie weett al nen hoop oawer de waarking van alkohol op de harsens. Det hebt vie de leste 30 joar good noavorsket,” verkloart den farmakoloog. Rechtevoort weett vie woer as de positieve biewaarkingen in de harsens vandan komt. De nieje stoffen köant dee ook wier ansprekken, en de verkeerde delen umzealen.
Nöast roken en zwoarhead is alkohol ene van de grötste risikofaktoren vuur zeektes en staarfgevallen. Nutt meant at de leu verdan drokker wordt met gezoond leawen en det binnenkort den klassieken alkohol taboe wörd. Den wetenskopper meeldet at de draankindustrie zik hieroawer al tien joar de harsens pienigt. Töt non too wussen ze nog gin oetvlocht.
Verbetterden “Alcosynth”
Al vuur vief joar terugge gavven et al de eerste berichten at “Alcosynth” oonderzocht wör. Toen warren ze vuural drok met stöfkes dee as bie Benzodiazepine of zelfs Valium heuren. Dee harren wier aandere biewaarkingen en nog iets aanders: ze waarken slim verslawend.
De niejste middelkes stoat wied van disse stofgroep. De formules wordt akelig good bewaakt in verslöttelde kasten. De strenge vuurskriften vuur geneasmiddelen vuurkomt at den eersten besten halfbakken barman zelf met katerloos bocht ankeump.
De eerste tests stemt Nutt tevreaden: zinne middelen hebt ne inbouwde beperking. Iej köant der ginnen oawerdosis van innemmen. Iej köant zoepen wat iej weelt, iej wordt neet slimmer dikke as van vief glazen staarken draank.
Samen met nen koppel aandere gelearden probeert Nutt non de Britse regearing umme te kuieren. De gevoaren van de nieje stoffen zeent wezenlik meender as dee van oonzen hudigen alkohol.
Ene van de vrouwleu in et Oasenbaargskip har een klean learen buulke met wiet. Gelearden krabbet zik achter de oren wat zee doarmet mos.
Et graf van Oseberg (Oasenbaarg) keump van 834 noa Kristus en wör roond 1904 wier lös greawen. Et is et riekste graf wat ooit van de noormänne veunden is. In et graf lea een skip met doarin twee vrouwleu. Ene van roond de 50 en ene van roond de 70 of 80. Ze kregen wiedters nog zeuwen bedden, verskeaidene wöawene kleden, ne riek opsmukte striedwaage en veer peardesledes. Der leaden ook butte van deers bie in. 14 of 15 pearde, veer heunde, ne koo, ne bolle, ne zaagbek (ne oard eande) en ne hooltsnippe. As iej noagoat wo lange as et der al leagen har, was dit slim good bewoard.
Et Oasenbaargskip (thevintagenews.com)
Skienboar zorgen et dichte klei en vennelaand vuur ne gode ofsloeting. Bie de oetgreawing veunden gelearden nen emmer met appelen dee nog rood warren, nöast karsen en blaauwe beazen. Wiedters tröffen ze nen knobben rezen stoetendeeg wat misskien wal een ofskeaidsgift was: iets wat de dames meteen noa ankomst in Walhalla ofbakken konnen.
Mer de meuiste puzzel is de twee vrouwleu. Wee warren dit? Ze mut froai vuurnaam ewest wean um zonne groowe te kriegen. Gewone leu kregen ginne growe in een skip of met zovölle mooie spullekes. Ze mut dus hoaste wal bie et geleuf of besteurlik nen dikken vinger in de pap had hebben. Et is neet dudelik wee van de dames et meeste te vertellen har.
De ene vrouwe was grötter as de aandere. De euldere vrouwe kreeg good etten en gung op de 80 an. Froai oold vuur ne Vikingvrouwe. De aandere was 50 joar. An öare butte te zeen, harren ze al fleenk wat met emaakt. De euldste har verskillende kwoalen. Annemmelik is at zee an kaanker oet de tied kömmen is.
Learen buulke met wiet
Een learen buulke wat de euldere vrouwe vaste har, treuk fleenk den andacht um wat der in zat. Duur öare zeekte mut zee fleenk zearte had hebben. Doarumme wör annömmen at zee hennep gebreuk as pienstiller. Umdet zee misskien ook iets van ne religieuze leadster ewest har können wean, mag de kannabis ook in bepoalde rituelen broekt wean.
Kannabis. (thevintagenews.com)
De Noormänne wussen mirakels good wat vuur plaanten vuur wulke zaken hulpen. Wat plaanten warren good bie bepoalde zeektes of um de zearte te verlichten. Aanderen warren wier good vuur de oontspanning of verdeuwing. Zo as kannabis.
En dan is der nog ne logiese oetleg: hennep is bekeand um de staarke vezels. De vrouwleu konnen der wellicht in et hiernoamoals kleare of touw van maken.
Et is een groot woonder, mer de panda is neet länger mear ne ‘bedreigde’ deersoorte. Det hef den zwartwitten knuffelbear nauweliks an zikzelf te daanken. Et deer heuld neet van seks, vret ongezoond en is zo troag as dikke driete duur nen trechter.
Toen as op 4 september de panda van de stoatus ‘bedreigd’ noar ‘kwetsboar’ gung, gung bie deerleefhebbers oaweral de vlagge oet. Want wat hef et de leu knooien kost! De Panda is, nöast de dodo, et beeld wörden van deersoorten dee as een heandke hulpen worden mut. Bie de dodo köm det te late, mer bie de Panda hef et een groot oonderskead maakt.
Et gef rechtevoort 17 perseant mear panda’s as vuur tien joar terugge. In 2014 bleek at der in Sjina wier 1850 panda’s in het weeld leawt. Toch dut den döl doar zelf neet völle vuur.
1. Hee vret van kaant of an
De panda lust in heuwdzaak bamboe. Jonge skötten, bladen en stellens. 99% van zin dieet besteet oet disse stekige plaante. Det is aanders neet zo slim, mer den zwartwitten loebas hef doar et lief helemoal neet noar. Et is ja nen bear. Dus hee hef de vertearing van vleasetters. Doarumme haalt hee mer 20-30% nuttige stoffen oet bamboe. Um doar toch van te leawen, mut hee dus wal 20 kg bamboe op nen dag vortknagen. Doar is hee iederen dag 16 uur drok met.
2. Hee wil der neet op, zee mag et neet lieden
Pandavröwkes wordt mer twee töt dree deage in et joar leups. Of tochtig. Wo neum iej det eagenlik bie panda’s? Et männeke mut der ook mer net op det ogenblik kloar vuur wean. En et geval wil det as ze in ne zoo wont, öar de lust kompleet vergeet. Doarumme zeent de panda’s rechtevoort ofhaankelik van de KI.
3. De jongen köant helemoal niks
As et dan oeteandelik toch lukket um et vröwken drachtig te kriegen, keump doar meestentieds mer één joonk oet. En det kan absoluut nul komma nul niks. Ze zeet niks en weagnt mer 180 gram bie de geboorte. Met 130 kilo is de moo dan 900x grötter. Verhooldingswies mut iej et oe zo vuurstellen dat oew moor bie oewe geboorte ongevear 3600 kilo zol weagen. Leawensgevöarlik vuur den kleanen ook nog. De eerste 18 moand köant ze neet zoonder öare moor.
4. Hee is zo troag as dikke driete
Duur nen trechter ja. Hee kan heel eawen op de achterste bene stoan, mer det heuld hee neet lange vol. Det keump ook umdet hee standaard te zwoar is. 135 kilo is oonder roofdeers neet eens zovölle, mer hee hef zwoare butte. Zowat twee moal zo zwoar as aandere deers van zinne grötte.
Hardlopen dut hee ook neet gearne. Hee kan een betken hobbelen. Mer det is niks as iej et nöastlegt nöast zinnen neawe, den zwarten bear, den as wal 60 kilometer in et uur kan lopen.
Et kon oe wal bieten! roopt leu vake as iej iets zeukt terwiel as iej der gewoon nöast stoat. Zo geet et de panda ook. Mer den kan et dan ook echt neet veenden. Hee herinnert zik een heel paar vaste steas woer as hee earder etten veunden hef. Oonderweg doarhen kik hee neet op of umme. Ook neet as der oonderwiel al etten op zien pad ligt. As iej um dus dee stea veraandert, hef hee een probleem.
Hee slöt misskien naargens op. Mer det maakt he good duur der mirakels strak oet te zeen. (foto: Audi)
Iederene hef rechtevoort wat te nöalen. Oh, he’j ne koepee kocht? Woerumme ginnen sedan? Oh, he’j ne sedan kocht? Woerumme ginne koepee? As iej zulke drammers keant, hef Audi net ne waage vuur oe: de 2017 A5 Sportback.
De A5 Sportback besteet non zeuwen joar. Et is de tegenhanger vuur de BMW 4-Serie Gran Coupé, wat óok ne koepee met zwiepende sedan-koonte is. Neumt et mer de auto-versie van de BMW X6 of de Mercedes Benz GLE koepee. Of nog better, neumt et et kleanere breurken van de Audi A7. Joa, zo kön iej et et beste zeen.
Zowat al et verskil tusken nen Sportback en nen standaard A5 zit um in dee leste alinea. Wiedters zeent ze neet heel aanders. Net as bie de A5, kön iej kiezen tusken ne gewone A5 Sportback of den sportieven variaant met 354 peardekrachten. En dan heb iej nog de Audi A5 Sporback g-tron, den as löp op benzine, natuurlik gas of Audi’s E-gas, een samensteeld oard gas.
Met ne wat roemere koonte en… öah… naja det was et wal. De A5 Sportback is neet völle aanders as zin mear vootgangervreandeliken A5-breur, nöast det gekeukel met dee twee extra duren.
De techniese veulekroam is allemoal rechtstreeks oet de A5 oawernömmen. Den verniejden Sportback hef Virtual Cockpit, wat oewe meters vervaank met een onmeundig skaarm wa’j zelf insteln köant. Et gef der ook een paar beskaarmsystemen bie, zo as ne zelfsteurde noodremme, metdeankende cruisecontrol met stop-en-go, parkeerhulpe, doden hookkieker en baanhoolder. As iej de juuste knöpkes indrukt, krieg iej der een 4G LTE-modem van met WiFi-hotspot.
Begin tookommend joar kön iej ne kopen. Mear foto’s kö’j bie et oorsproonkelike artikel veenden.
Et Euldere Futhark, zo as et runenalfabet neumd wörd. (glenavalon.com)
Vúúr as met et Kristendom ook et Latiense skrift in Noordwest-Europa duurdrok wör, skrewen leu van Engelaand töt Duutslaand en van Zweden töt deep in Italië oawer nen tied van mear as 1000 joar met runes. Et skrift is vuural bekeand um de krasserige, heukige vörme. Det kan ook neet echt aanders, as iej met een bot knief in ne roewe keie of hoolt mut kaarven.
Um deezelfde readen warren et meestentieds ook neet mear as een paar wöardkes. Van breedsproakighead köant de runenskriewers ook neet beticht worden: op ne mear as 1000 joar oolde kamme oet Freeslaand steet eenvooldig “kamme”.
Den Tweantsen skriewer, oawerzetter, dichter en typografie- en logoleefhebber Martin ter Denge maken logo’s van bekeande maarken noa in rune.
De wearldberoemde gooldene boagen kriegt wat oerachtigs en sierliks in rune. (foto: Martin ter Denge
“Et runeskrift veund ik aait al mooi. Det heukige, det gef et wat oerachtigs,” zeg ter Denge. Mer um et wat meender krasserig oawer te loaten kommen, was et nog neet zo mear een op ene oawer te zetten.
Den Riessender maken bievuurbeeld ook et heukige wat roonder. “Ik hebbe probeerd et gewoon as een typeface te bekieken. Sommige Latiense lettertypes hebt roondere vörme, aanderen zeent wat heukiger. Det kan ducht mie met de runes ook, dachen ik toen. Et hulp at de runes en et latiense alfabet nog wal zo en zovölle op mekaar liekt. Oonze hudige B, C, F, I, M, S, en de T bievuurbeeld. En de L en U stoat euntersteböawten.”
Een probleem wat Ter Denge umzealen mos, was at runes aait foneties zeent: enen letter steet aait vuur enen klaank. Det leaweren bie de Engelse naams problemen op. Van Nike maken Ter Denge Naiki, zo as et oetsprökken heurt te worden, mer Google wör Guugle, terwiel as det as Gugel kleenkt.
‘Google’ in runeskrift. (foto: Martin ter Denge)
“Heel wat leu klaagnt oawer de onmeugelike skriefwieze van et Engels. Wat letters kö’j wal op veer verskillende wiezes oetsprekken. Ik mos dus mangs kiezen tusken fonetiek en et herkenboare woardbeeld. Vuur Google betekenen det et behoold van de kluurkes en de L op de vuurleste stea.”
Facebook hef ene van de bekeandste logo’s van rechtevoort. Ook in rune nog good te herkennen. (Foto: Martin ter Denge)
“Duur de joaren hen is et Latiense skrift völle oontwikkeld en oetbreadt met skrewe (de streepkes dee as oonder en boawen op letters ligt – WS), ligaturen, roonde vörme en met kalligrafie. Völle bedriewe ontleent doar juust öare herkenboarhead an. Det mos der dus vuur de runen bie verzunnen worden, want dee hebt det van zikzelf neet,” legt Ter Denge oet.
‘Subwai’. (foto: Martin ter Denge)
Vuural vuur Coca-Cola mos Ter Denge der fleenk an. “Vie hebt allemoal op de skole ‘an mekaar’ learen skriewen,” leg Ter Denge oet. “Mer det besteund vuur runes nog neet.” Den Riessender har de oetdaging um et oawerbekeande haandskriftlogo in runevörm te geten, zoonder de herkenboarheaid an te tasten. “Non har ik geluk at de K in rune feaitelik nen heukigen C is, dus den kon ik gewoon van öar oawernemmen. De L is in runes euntersteböawenten, mer doarvuur kon ik den lus oet et origineel broeken.”
De K-klaank is in runes ne <. Ofroondt ne C. Det zat dus al met. (foto: Martin ter Denge)
De meeste leu op de wearld sprekt mear as ene sproake, wat angef at oons brein zik doarvuur oontwikkeld hef. As det zo is, vrög zik Gaia Vince of, zeent leu met ene sproake dan in et noadeel?
Foto: bbc.com
In een zuud-Londens kafee zitt twee bouwvakkers met mekoar te ouwehoeren. Wöarde vleegt oawer de toafel hen en wier. Ze zweeit met öar bestek as ze wat benoadrukt en mangs bulket ze van et lachen. Ze hebt et oawer ne vrouwe, det is dudelik, mer wiedter kom ik neet. Jammer, want et lik een mooi gesprek, vuural vuur een niejsgierig moat as ikke. Mer ik kenne öare sproake neet.
Oet niejsgierighead meng ik mie der in en vroage wat ze sprekt. Glimlachend vertelt ze in et Engels at ze Zuud-Afrikanen zeent en Xhosa sprekt. In Johannesburg, woer as zee weg komt, keant de meeste leu op zien minst vief sproaken, zeg ene van öar, Theo Morris. Zin moo kuiert Sotho, zin vaa is Zoeloe, van zinne vreanden en noabers learen hee Xhosa en Ndebele en op skole kreeg hee Engels en Afrikaans. “Vuur at ik hier köm zat ik in Duutslaand, dus ik kan ook Duuts,” zeg hee der nog bie.
Was et makkelik um zovölle sproaken te learen?
“Joa, det is normaal,” lacht hee.
Geliek hef he. Mear as de helft van alle leu op de wearld – skattingen ligt tusken 60 en 75 perseant – kuiert tenminsten twee sproaken. Völle laanden hebt mear as ene offisjele nasjonaalsproake. Zuud-Afrika hef der 11. Van leu wörd verdan vaker verwochet at ze ten minsten ene van een heandkevol “supersproaken” köant kuieren, leazen en skriewen, zo as Engels, Sjinees, Hindi, Spaans of Arabies. Dus eensproakig wean, zo as völle sprekkers van et Engels, zeent in de meenderhead. En misskien mist ze wal van allens.
Et is bewezen at et kennen van meardere sproaken völle vuurdelen hef wat sosjaliteat, psychologie en leawensstiel angeet. Misskien nog wal vuurnamer is at oondervorskers ne hele lappe an gezoonde vuurdelen tegenkomt as iej mear as ene sproake keant, zo as rap herstel noa een harseninfarkt en oetstel van vergetachtighead.
Kon et ook wean at et meanskelike brein gröaid is um meardere sproaken an te können – en det dan leu dee as der mer ene keant, der neet oethaalt wat der in zit? Op dit ogenblik keump der ene sproake per 14 deage op apegapen te liggen, dus tegen et eande van dit joarhoonderd de helfte van álle sproaken. Wat zal der geburen met de leu dee as der mer ene keant?
As volgröaiden probeert vie oet alle macht ne vrömde sproake te oontsieferen. Mer misskien geet det völle lechter as vie oetskeadt te zeuken noar neet-bestoande patronen (foto: Getty Images)
Ik zitte in een laboratorium, koptellefon op, en kieke noar plaatjes van sneevluks. bie ieder vuurbiekommend sneevlukken, heur ik ne beskriewing. Ik howe eankel mer an te gewen wat vuur sneevlukken beskrewen wörd. Et mooie is: de beskriewingen zeent in ne volledig bedachte sproake: Syntaflake.
Et is deel van een oonderzeuk duur Panos Athanasopoulos, nen drokken Griek den as gek is op sproaken. As professor psycholinguistiek en tweesproakig begrip an de Universiteat van Lancaster löp hee vuurop met nen niejen golf an oonderzeuk noar mearsproakighead. Vanzelfs loopt in zin lab tal van sproaken en nasjonaliteaten duur mekaar. Mer ginene is der opgröaid met Syntaflake.
De taak is heel apart en machtig lastig. Meestentied kön iej in ne vrömde sproake nog anwiezingen kriegen um de betekenis te oontsieferen. Nen sprekker kan wiezen, nen vorm oetbeelden met de haanden of antallen met vingers angewen. Hier neet. En umdet et ne verzunnene sproake is, kan ik et ook neet vergelieken met sproaken dee as ik al kenne.
Noa nen tied krieg ik toch et idee at der wat samenhaank in zit in de grammatika en geluden. Ik pak et stelselmoatig an en nemme der pen en papier bie um regels op te skriewen, want ik wil natuurlik neet “zakken”.
Et dut mie deanken an toen as ik in een döarpken een paar uur boeten Peking terechte köm en miezelf mos redden in ne sproake dee ik neet kon sprekken of leazen, tusken leu dee as ook gin Engels konnen. Zelfs toen kömme vie der wal oet met mekaar. Non is der totaal gin meanskelike oetwesseling, woerduur de betekenis van de geluden mie nog aait ontgeet. An et eande mut ik toogewen det ik et neet haald hebbe.
Ik doo eawen met Athanasopoulos babbelen terwiel as minne oetvoering duur zin team bekekken wörd.
Met een zoer gezichte vertel ik um at ik et lastig veund, terwiel ik zo mien beste deed. Mer doar gung et skienboar mis: “de leu dee et meest onverskillig zeent en der zo rap meugelik met kloar weelt wean, hebt de beste oetkomsten. Studeanten en leararen dee as der et deepste oawer noadeankt, dee doot et et slechtste,” zeg hee.
“Iej köant gewoon in zonnen korten tied de regels van dee sproake neet learen. Mer oewe harsens weelt et wal. A’j der neet oawer noadeankt, skoor iej et beste – keender haalt de heugste siefers.”
Sproake haank aait samen met kultuur en politiek. (foto: Getty Images)
De eerste wöarde kleunken misskien al 250.000 joar terugge, toen as oonze vuuroolden op de achterbene gungen lopen en öare ribben vriej kregen. Zo kregen ze fiene behearsing oawer den oadem en toon. Toen as de meanske eandelik ne sproake har, was et mer eawen of der warren der meardere.
De evolusie van sproake köant vie nöastleggen nöast biologiese evolusie. Genetiese anpassing wörd ansteurd duur druk vanoet de umgewing, sproaken veraandert duur druk van de groep. Noa verloop van tied oontdekken de eerste leu at ze aanders kuieren as ne aandere groep. Um toch met dee aanderen te kuieren – vuur haandel, duurreaze en zo wiedter – mossen bepoalde leden van nen stam of ne familie aandere sproaken learen.
Wo belangriek at et was um meardere sproaken te kennen vuur jager-gadderaars, köant vie nog zeen an dee wat der rechtevoort nog zeent. “Moderne jager-gadderaars keant hoaste allemoal meardere sproaken,” zeg Thomas Bak, nen begripsneuroloog den as sproakwetenskop studeert an de Universiteat van Edinburgh. “Ze hebt as regel at ze neet magnt trouwen of keender kriegen binnen de egene stam – Det is taboe. Dus ieder keend hef ne vaa en moo dee as beaide ne aandere sproake kuiert.”
In et Australië van de Aboriginals, woer as nog 130 inheemse sproaken kuierd wordt, heurt meardere sproaken der gewoon bie. “Doar kön iej der met ene hen waandelen goan en kuieren, nen rivier oawerstekken en oew kompaan geet ineens oawer op ne aandere sproake,” zeg Bak. “De leu kuiert de sproake van de earde.” Dit geeldt ook woeraanders. “Deankt mer an België: iej nemt den trein noar Luik, woer as de ankondingingen eerst in et Fraansk zeent. Doarnoa kom iej in Leuven, woer as et eerst in et Hollaands kleenkt. Doarnoa kom iej in Brussel, woer as et wier eerst Fraansk is.”
Um dissen samenhaank tusken kultuur en laandskop te bekieken bedachen Athanasopoulos Syntaflake. Een deel van et oonderzeuk probeert de sproake van de kultuur lös te koppelen, legt hee oet.
Umdet sproake zo depe samenhaank met identiteat, is et ook slim politiek. In Europa kömmen der in et 19de joarhoonderd verdan mear vaste stoaten, dee as ook steeds mear oawerheersend wörren. As iej wat aanders kuieren as wat de hoge hearen as nasjonaalsproake keuzen harren (toovallig aait öare egene sproake), was iej nen ofvalligen. Misskien is det de readen achter et wiedverbreide misverstaand – vuural in Groot-Brittanje en de VS, mer ook in Nederlaand – at keender opvoden met twee sproaken ongezoond is en slecht vuur de samenleawing. Ook in Nederlaand wörren (en wordt) duur disse achterhaalde gedachte de aandere sproaken van Nederlaand nog aait achtersteld.
Leu wörden woarskouwd at keender met twee sproaken verward zollen wean, meender klook warren, meender zelfweardering harren, en gedragsstoornissen, ne splitste persoonlikhead en zelfs skizofrenie konnen kriegen. Töt nog geheels neet zo lange leden heuld disse vreselike oawertuging nog an. Völle niejkommers wör ofroaden um öare modersproake met öare keender te kuieren. In Nederlaand neet eankel de niejkommers. Zelfs noa een oonderzeuk oet 1962, woer joarenlange niks op oetdoan wör, wat oetwees at keender met meardere sproaken et better deden in sprökkene en neet-sprökkene klookheadstests.
Neurologen, psychologen en sproakenkeundigen bewiest de leste tien joar met de niejste breinmetinstrumeanten verdan mear vuurdelen vuur leu met meardere sproaken. Et haank allemoal samen met wo oonze aait-smeue brein leart multitasken.
Splitsten perseunlikhead Vroagt mie in et Engels wat ik gearne ette en ik stelle miezelf de onwieze keuze dee as ik in Londen hebbe vuur. Vroagt et mie in et Fraansk en ik zitte met de gedachten in Paries, woer as ik wier aandere dinge kan kiezen. Op disse slim perseunlike vroage krieg iej dus een verskillend antwoard, ofhaankelik van de sproake woerin as iej ne mie stelt. Et idee det iej met iedere sproake ne nieje perseunlikhead kriegt en oe aanders gedreagt, geet deep.
Athanasopoulos en konsorten hebt oonderzocht wo as leu met verskillende sproaken noar de wearld kiekt. In een proof kregen Engelse en Duutse leu video’s van beweagende leu te zeen, zo as ne vrouwe den as noar nen auto löp of nen kearl den as noar de supermaarkt fietset. Engelsen beskriewt meestentieds eankel de haandeling, zo as “ne vrouwe löp” of “nen kearl fietset”. Duuters, van de aandere kaante, kiekt wat roemer en beskriewt et doel van de haandeling. Zee zegt (in et Hoogduuts) “ne vrouwe löp noar öaren auto” of “nen kearl fietset noar de supermaarkt”.
Det keump deels duur et pakket an grammatikale regels, legt Athanasopoulos oet. Et Engels hef de -ing-vörm um te zeggen at zaken nog bezig zeent. Doarumme is et vuur Engelsen meender belangriek as vuur Duutsers wat et doel is um nen neet-eendudigen video te beskriewen. Mer as hee leu oonderzöchen dee as én Engels én Hoogduuts köant, was et per laand verskillend of ze zik mear op de haandeling of op et doel richten. As ze in Duutslaand warren, keken ze mear noar et doel. Warren ze in Engelaand, dan keken ze mear noar de haandeling. Et maken neet oet in wulke sproake. Zo bepoalend is kultuur en sproake vuur oonzen kiek op de wearld.
In de zestiger joaren oonderzöchen Susan Ervin-Tripp (ene van de pioniers van de psycholinguistiek) vrouwleu dee as beaide Engels en Japans köant. De vrouwleu mossen in beaide sproaken nen zin ofmaken. Ervin-Tripp oontdekken at de vrouwleu kats verskillend deden ofhaankelik van de sproake. Bievuurbeeld “As ik wat aanders wil as miene familie…” wör in et Japans anvuld met “is et nen tied van grote ongelukkighead”. In et Engels: “… doo ik wat ik wil”. Een aander vuurbeeld was “Echte vreanden mut…”, wat in et Japans anvuld wör as “mekaar helpen”, en in et Engels “open wean noar mekaar”.
Hieroet maken Ervin-Tripp op at deanken binnen sproakgreanzen vaalt en det leu met twee sproaken vuur beaide een aander deankpatroon hebt – een machtig idee wat duur völle volgende studies verstaarkt wör. Völle mearsproakigen zegt zelfs at ze zik een aander meanske veult as ze ne aandere sproake kuiert.
Disse verskillende deankpatronen ligt verdan met mekaar oawerhoop, as et tweesproakige brein mut beslissen wulke sproake an de buurte is.
In een oonthullenden test leut Athanasopoulos zinne Engels-Duutse groep sieferriegels hardop oetsprekken in Duuts of Engels. Hierduur wör de aandere sproake ‘blokkeerd’. As ze doarnoa video’s te zeen kregen, beskrewen ze dee mear noar de haandeling of et doel, ofhaankelik van wat vuur ne sproake blokkeerd was. Dus as ze siefers opdreunen in et Hoogduuts, reageren ze mear op zien Duuts, dus doelmoatig. As de nummerriegels halfweg in de aandere sproake verdan gungen, reageren ze ook meteen aanders op de video’s.
Duur een woard in ene sproake te zeuken en et oawereenkommende woard in ne aandere sproake tegen te hoolden, train iej oew brein en oewe konsentrasie. (foto: Getty Images)
Dus wat is hier an de haande? Zitt der echt twee deankers in enen kop met meardere sproaken? Um det te oontdekken was de sneevloktest bedacht. Ik was nog neet geröst op minnen oetslag, mer Athanasopoulos zea at ik vergeliekboar reageren as aandere testkanienen. Töt non too bevestige vie allemoal de anname.
Um te begriepen wodöanig as et willen verstoan van Syntaflake waarket op minne harsens, mos ik vuur en noa de tied nog nen aanderen test doon. In disse zoneumde ziedtaken mos ik op nen leenkeren of rechteren knop drukken as een pielken in et middeln van et skaarm doarhen wees. Um det pielken hen wezen ne wolke van aandere pielkes ne aandere kaante oet. Mangs warren de umliggende pielkes verwarrend, dus tegen et eande van de eerste roonde zat ik zowat met de skoolders töt an de oren optrökken en was ik meu van et konsentreren. In dissen test baart oefening juust gin keunst (de meeste leu doot et et tweede moal juust slechter), mer de tweede moal noa de Syntaflaketest deed ik et beheurlik better. Det har Athanasopoulos al vuurspeld.
“Duurdet iej gangs warren um ne nieje sproake te learen, deed iej et de tweede keer better,” legt hee oet. Blie det ik bie de normale leu heuren, veund ik et toch wal nen biezeunderen oetkomst. Wo kan det?
De ziedtaken warren oefeningen in probleemoplössing. As de meeste pielen noar leenks wezen, wol ik ook meteen op den leenkeren knop houwen. Mer det was dan neet good as et middelste pielke noar rechts wees. Ik mos minnen drang oonderdrukken en den regel volgen. In een aander vuurbeeld wörd dit cognitief conflict (begripsverskel) test duur namen van kluren in aandere kluren te skriewen (“blaauw” eskrewen in et rood, bievuurbeeld). Testleu mut dan zeggen in wulke kluur et woard skrewen is. Mer dit is lastig, umdet vie et woard earder least as de kluur binnenkeump. Et kost fleenk möaite um neet et woard te zeggen wa’w wal leazen mut.
Et harsendeel wat disse machtige möaite regelt, het de Anterieure Singulate Korteks (ASK) en is deel van et “oetvorend systeem”. Et zit in de vuurste harsenkwab en is ne woare gereikiste van andachtsveardigheden. Doarmet köant vie oons op enen taak richten en tegelieke aandere andachtvroagende informasie oetbannen. Zo köant vie ook oonzen andacht verdelen oawer meardere taken zoonder in de werre te raken. Et is et oetvorend systeem wat oons zeg det vie stoppen mut bie een rood lecht en jagen magt bie greun. Et is ook etzelfde system wat oons zeg um de betekenis van een woard te vergetten en oons eankel op de kluur te richten.
De sneevloktekst bereaden minne ASK vuur op de tweede ziedtaak, net as det meardere sproaken sprekken et oetvorend systeem traint. De leste tien joar bewiezet verdan mear oonderzeuke at leu met meardere sproaken fleenk bettere harsens hebt as eentaligen, in ne riegel begripstests en sosjale tests, van sprökkene en stille tests töt wo good as ze aandere leu köant skatten. Inleawen in aanderen is ook nen egenskop woer as leu met twee sproaken better in zeent, umdet ze öar egene geveul “oetzetten” köant en zik zo better richten köant op de det van een aander.
“Leu dee as twee sproaken keant, köant disse taken better as eentaligen – ze zeent rapper en sekuurder,” zeg Athanasopoulos.” Det gef an at öare oetvoerende systemen aanders zeent as eentaligen.”
Hewige harsens Volgens den kognitieven neuropsycholoog Jubin Abutalebi van de Universiteat van San Raffaele in Milaan kön iej leu met twee sproaken zelfs wierkennen an harsenfoto’s. “Dee hebt völle mear grieze stof in öare anterieure singulate korteks as eankelsproakigen. Det keump gewoon umdet ze et zovölle vaker broekt,” zeg hee. Den ASK is as nen begripsspier. Wo mear as iej den broekt, des te grötter, staarker en smeuer as et wörd.
Et blik at leu met meardere sproaken verdan an et harsenfitnessen zeent, umdet dee beade sproaken verdan um andacht vroagt. Breinfotostudies wiest oet at as mearsproakige leu in de ene sproake kuiert, det dan öaren ASK verdan den drang oonderdrukt um wöarde en grammatika oet de aandere sproake der tuskenduur te streeien. Doarnöast is öar verstaand verdan gangs um te oordelen wat de beste sproake vuur et ogenblik is. Mearsproakigen raakt bievuurbeeld ook neet gaauw in de werre met öare sproaken, mer broekt wal mangs hier en doar een aander woard of zinsnede as ze weet det öaren gesprekspartner et woard ook keant.
“Minne modersproake is Pools, mer minne vrouwe is Spaans, dus det kan ik ook. Mer vie wont in Edinburgh dus vie kuiert ook Engels,” beskrif Thomas Bak. “As ik met minne vrouwe Engels doo, broek ik mangs Spaanse wöarde, mer nooit per oongelukke Pools. En as ik met mien skoonmoo Spaans kuiere, doo ik nooit per oongelukke Engels, umdet ik wete at zee det neet keant. Doar deank ik geheels neet bie noa, det geet vanzelf, mer min oetvoerende systeem waarket onwies hard um de aandere sproaken tegen te hoolden.”
Vuur mearsproakigen met öare bolleboosbehearsing is de ziedtaak gewoon ne bewuste versie van wat öare harsens onbewust den helen dag al doot – gin woonder at ze et good köant.
As iej meardere sproaken keant, vermeender iej de kaans um vergetachtig te worden. (foto: Getty Images)
Een superieur richtvermogen, probleemoplössing en fokus, bettere mentale smeuhead en multitasken, doar kön iej wat met in et dagelikse leawen. Mer misskien nog et meuiste van meardere sproaken kennen blik bie et eulder worden, as et oetvorende vermogen meestal meender wörd: tweesproakighead lik vergetachtighead tegen te goan.
Psycholinguist Ellen Bialystok oontdekken dit an de York Universiteat van Toronto toen as zee nen groep euldere eankelsproakigen met mearsproakigen vergeleek.
“Dee lesten kregen pas veer of vief joar later Alzheimertrekken as de eankelsproakigen met etzelfde zeektebeeld,” zea zee.
De meardere sproaken vuurkömmen de vergetachtighead neet, mer vertroagen et wal. Dus as iej twee leu met dezelfde vordering van Alzheimer nöast mekaar zatten, was den tweesproakigen duur mekaar vief joar eulder as den eankelsproakigen. Bialystok meant at dit keump umdet twee sproaken de harsens verniejt en et oetvorende systeem verbettert. Et zorget in aandere wöarde at de harsens “wat vet op den pokkel hebt”. As een deel van de harsens skade krig, köant mearsproakigen det better opvangen. Umdet ze mear grieze stof hebt, keump de informasie met nen umweg toch op de stea.
“Mearsproakigen broekt öare vuurste prosessors vuur mear taken as eankelsproakigen, dus dee wordt staarker. Dit wörd dan wier broekt um oftakeling van et middelste brein tegen te goan,” verkloart Bialystok. Toch mut et wal wat wiedter goan as wat Fraanske skoolwöardjes. De oetwaarking haank of van wo vake as iej oewe sproaken broekt. “Wo mear wo better,” meant zee, “mer der is gin brekpeunt, et lop geleadelik verdan.”
Mearsproakighead kan ook helpen noa harsenskade. Oet een niej oonderzeuk bie 600 oawerleawenden van een harseninfarkt in India zaggen Bak at mearsproakigen tweemoal zovölle kaans harren op herstel.
Zulke oetkomsten loat zeen at meardere sproaken oe helpet an een gezoond stel harsens. Et kan zelfs een vuurdeel wean woerop as natuurkeuze oonze harsens keuzen hef. Et gemak woermet as vie nieje sproaken leart en der tusken skakelt lik det te oonderskriewen. Mer ook duur den onmeundigen hoop sproaken dee as der aait op de wearld west hebt. Net as det oons lief nog aait vrög det vie fit bliewt, umdet vie nog neet zo lange leden jager-gadderaars warren, mut vie misskien oonze harsens ook es an et waark zetten.
de leste joaren is der wat tegengeluud tegen et vuurdeel van mearsproakighead. Een paar oondervorskers proberen oonderzeuk noa te doon en det mislukken. Aanderen vreugen zik of of et wal echt zin har vuur et dagelikse leawen. Doarumme skreef Bak in een rejoinder at der zat bewies is oet psychologiese tests, mét breinfoto’s, at mearsproakige harsens aanders waarket as eankelsproakigen. Volgens um hebt de tegensprekkers öar oonderzeuk fout anpakt.
Bialystok is et doarmet eens. Zee zeg doarbie det et gewoon onmeugelik is um te kieken of mearsproakighead een keend helpet bie skooleksamens. Der komt gewoon te völle aandere dinge bie kieken. Mer, zeg zee, “et kan in ieder geval gin kwoad. Der is ook gin eankel oonderzeuk wat bewis at een meanske der slechter van wörd. Mearsproakighead zol anmodigd mutten worden, umdet et good is vuur de ummegaank met aandere leu en et helpet op kultureel vlak.” En vuur de knippe is et ook neet slecht. Noar skatting is ne tweede sproake oawer 40 joar zo’n € 115.000 weard.
Keender dee as in ne vrömde sproake doompeld wordt, doot et op skole better bie alle väkke. (foto: Getty Images)
De oetkomsten van mienen test in Athanasopoulos zien lab loatt zeen det miene harsens al better waarket noa mer 45 minuten proberen um ne aandere sproake te verstoan. Zien oonderzeuk is nog neet kloar, mer oet aander oonderzeuk blik at disse vuurdelen zik al heel rap vuurdoot. Et noadeel is at et wier verdwient as iej et neet herhaalt. En ik deanke neet at ik ooit Syntaflake wier broeke! Sproaklearen is trouwens neet et ennigste middel um oew oetvorende vermogen op te krikken: gamen, een muziekinstrumeant bespöllen en zelfs bepoalde kaartspöllekes helpet. Mer umdet vie sproake ieder ogenblik van den dag broeket, is det et beste middel. Wat köant vie doarmet “in et echt”?
Iej köant bievuurbeeld keender in verskillende sproaken lesgewen. Det gebuurt al op völle steas op de wearld: völle keender in India, bievuurbeeld, kuiert op skole ne aandere sproake as in thoes of in et doarp. In Angelsaksiese laanden keump dit hoaste nooit vuur. Toch is der verdan mear ruumte vuur zoneumd ‘oonderdoompelen’, woerbie as keender de helfte van de tied in ne aandere sproake leart. Den Amerikaansen stoat Utah dut hier al met proberen. Völle skolen doar hebt non oonderdoompeling met Mandarien Sjinees of Spaans.
“Vie doot half-um-half, dus de doelsproake ’s moarns en Engels ’s middaags. Mangs dreeit vie et umme, umdet wat keender better ’s moarns leart en wat better ’s middaagns,” leg Gregg Roberts oet. Hee waarket bie et Bureau vuur Stoatsoonderwies in Utah en is den bedeanker van et oonderdoompelen. “Et blik at keender net zo good en vake zelfs better leart as eankelsproakige keender. Ze köant zik better konsentreren, op enen taak richten en ze hebt mear zelfvertrouwen. As iej ne aandere sproake leart, begriep iej oew egene sproake en kultuur better. En et leawert nen hoop op in ummegaank met aandere leu en vuur de knippe. Vie mut es ofkaarten met oonze eankelsproakighead.”
Et oonderdoompelen wörd non ook in et VK probeerd. Op de Bohunt-skole in Liphook in Hampshire hef boawenmeaster Neil Strowger een paar lessen oonderdoompeling Sjinees invoord.
Duur ne nieje sproake te learen, krieg iej der ekstra deankwiezen bie. (foto: Getty Images)
Ik zitte bie een les oawer keunst tusken keender van 12 dee les kriegt van twee leararen: enen dut Engels en den aanderen Sjinees. De keender doot met, mer hooldt zik heanig; ze mut den kop der bie hebben. As ze kuiert, doot ze meestentieds Sjinees. Et is wat apart um jonge möage in et Vereanigd Keuninkriek in et Mandarien te heuren kuieren oawer den Britsen grafittimaker Banksy. De keender zegt at ze Sjinees keuzen hebt umdet et öar “mooi” leek, “interessant” en “handig”. Det is nog es wat aanders as de verskrikkelike Fraanske lessen dee as ik op skole har.
De meesten oet dit keunstklaske maakt öar Sjinese skooleksamens een paar joar earder, mer Strowger zeg at et programma ook aandere vuurdelen hef nöast heugere siefers, zo as mear betrökkenhead en plezeer, en kennis van aandere kulturen. Doarduur köant ze better de wearld oawer, deankt roemer en hebt mear kaans op ne gode bane.
Mer vieleu dan, leu dee as neet mear noar skole goat? Um de vuurdelen van meardere sproaken kennen te oonderhoolden, mut iej ze bliewen broeken en det is lastig. Zeker vuur euldere leu dee as neet zovölle kaans hebt um te oefenen. Misskien mut vie sproakvereanigingen hebben, woer leu bie mekaar komt um aandere sproaken te kuieren. Bak hef een klean oonderzeukske doan met euldere leu dee as Kelties leart in Skotlaand. Noa ene wekke zaggen hee al fleenk wat verbettering. Non wil hee et grötter anpakken.
Et is nooit te late um ne nieje sproake te learen en et gef völle voldoening. Alex Rawlings is nen Britsen professionelen polyglot (ene den as völle sproaken keant) en sprekt 15 sproaken: “met iedere sproake krieg iej nen niejen leawensstiel, een nieje betekenis,” zeg hee. “Et is verslawend!”
“Leu zegt aait at et te lastig is vuur volgröaiden. Mer ik zol zeggen at et juust makkeliker is noa oew achtste. Nen kleanen dut der dree joar oawer. Nen volgröaiden kan et in een paar moand.”
Zo as oet et oonderzeuk blik, is det ne weardevolle tiedsbesteading. Meardere sproaken hooldt oonze harsens better en länger fit. Et kan ne wearld van verskil maken in wo as vie met eulderen en jungeren umme goat. Doarumme is et klook um te bliewen kuieren, talk, hablar, parler, sprechen, schnacken, beszel, berbicara in zovölle meugelik sproaken.
—
Dit artikel steund as eerste op Mosaic en is hier oawerzat oonder ne Creative Commons licence.
Duur 
