Plat – Saksies

Black Panther is den krachtigsten Marvel-film en y müt em seen hebben

Skarmupname van Black Panther — Foto: Vance.nl

Oardeel: 4/5

Al sowat twee jår lange krygt wy regelmåtig vöärpröövkes en roddels oaver Marvel’s Black Panther. Et is den eersten Marvelfilm wårin afrikaanske karakters en nen swarten superheld de höövdrolle hebt. De hype is nit vöär niks! Wy köänt u vertellen dat de film u vulledig medsugt in een prachtig, unyk verhaal.

Et vertellen van verhalen med verskeydenheyd der in is nit so mär ne trend: so sit de werld in mekander. Ingewikkeld, depe en nit te hope te smyten in (volkskündige) generalisatys. Hollywood hev jårenlange vasthölden an et idee dat verhalen med heteroseksuele witte männe verkopet. Rechtevoort wilt löde wat anders seen. Brede, good uutdachte films. Dat dwingt see ook af med de knippe.

Verskeydenheyd

Nå 17 Marvel Cinematic Universe films kan Marvel et endelik upbrengen üm Black Panther’s verhaal te vertellen wat zik afspöält nå Captain America: Civil War. Prins T’Challa kümt up huus up an üm syn land te regearen as nyen köning, mär syne anspråke up et köningskap is nit so vaste as hee meand had.

Black Panther was al nen hit vöärdat den film uutköäm. Et sung ja al lange rund up sociale media. Up dit ogenblik wörd verwacht dat den film de eerste 4 dage ungevear 200 miljun dollar geet upsmyten in Noord-Amerika.

Wakanda

By Black Panther is et visueel geneten. De löde, öäre kleader, de traditys, de klöären, de grote stad. Allens süt der prachtig uut in Wakanda, een verduukt hoog-technologisk untwikkeld land in et Oost-Afrika van Marvel. In Wakanda vült olde traditys en hoogstånde technology mekaar an en sluut mekaar nit uut.

Dit steet lynrechte tegenoaver vöäle oavertügingen in Westerse science-fiction. Wakanda is een land wat nit koloniseerd en uut eavenwicht stoaten is döär et Westen. Wakandeeske löde hebt et good en sind gelükkig.

Regissöör van den film is Ryan Coogler, nen afrikaansken amerikaan. Dat vernem y good. De karakters sind völsydig, stereotypen oaver swarte afrikanen gevt et nit. Et verhaal hev een uprecht gevööl weagens Cooglers persöönlike leevde vöär et projekt.

Verhaal vöär spektakel

Wåras völle Marvel-films vöär spektakel gåt, versöcht Ryan Coogler van anvang töt slot den andacht vaste te holden, med wat spektakel der by nöäst. Gin ogenblik verveling.

T’Challa wördt espöld döär aktöör Chadwick Boseman. Nå at T’Challa’s vader uut de tyd is ekömmen, müt hee sikselv bewysen üm den nyen Black Panther te worden. Underwyl dat hee köning wörd, leart T’Challa völle oaver syne verantwoordelikheden en wee as hee weasen wil. Hee leart oaver syne verholding med andere gemeenskappen in Wakanda, syne nöästen en de butenwerld.

Vrågstükke oaver vaderskap, vreandskap, leevde en verbündenheyd van mensken oaver de hele werld komt vöärby. Den film slöt ne brügge tüsken de fantasywerld en de echte werld. Hyrmed wilt de filmmakers de löde deper nå låten denken oaver seriöse vrågstükke, dee med humor en onwys mooye filmbeelden vöörtan vermakelik blivt.

Vyanden

De ård van de vyanden löpt in Black Panther flink uuteen. Ulysses Klaue is nen wåpenhandeler den as dale kikt up löde uut Wakanda. Hee is düdelik nen slechten kerl. Et verhaal achter Erik Killmonger, spöld döär Michael B. Jordan, geet deper. Undanks syne in-slechte dinge, blikt hee toch nen antiheld. Hee meant dat Wakanda üm hev låten vallen, dat se öäre morele plichten nit vervült.

In den film wörd dat good toolicht. Den skeyd tüsken good en kwåd is nit altyd düdelik. Ne saak wat denken düt an Magneto, et karakter uut de X-men-böke en films wat der allens an sul doon üm up te koamen vöär underdrükte ‘mensken’ as heeselv.

Vrouwlöde

De vrouwlöde van Wakanda sind de echte helden van de film. Dit is Marvel’s meest feministisken film töt nu too. Et klookste menske van de werld, Shuri, is T’Challa’s halfzüster en ne vöärname hülpe. De krachtigste krygster in Wakanda, Okoye, is ne vrouwe. De lyfwachters van T’Challa sind vrouwlöde. Vrouwlöde redt de tokumst van Wakanda. Karakters as Nakia (Lupita Nyong’o), Okoye (Danai Gurira), Ramonda (Angela Bassett) en Shuri (Letitia Wright) sorget dat Black Panther den man en superheld is wat hee weasen müt. Sonder öär besteet der ginnen Black Panther.

Wat den film ook stark maakt is et döärbreaken van standaarden en stereotypen in Hollywood. T’Challa is heavig verleevd up Nakia, ne dunkere, swarte vrouwe. De vrouwlöde in Wakanda sind nit stereotype machteloos of enkel hellig. So vertel y uwe egene verhalen.

Afrika

De eanigste anmarking up Black Panther is dat et hele werlddeel Afrika up enen hopen smeaten wörd. Wakanda besteet nit echt, mer et sul mööyer eweast weasen as de bestånde afrikaanske kulturele kenmarken uut verskeydene streaken nit so mär döär mekaar mengd wörden. As vöarbeeld, in de film en in de strip köyert wat löde uut Wakanda de Xhosa-språke, ne språke uut Süüd-Afrika. Mär Wakanda ligt in Oost-Afrika. Disse feytelike unjüüstheden verswakket den film. De språke Swahili had hyr beater past.

Toch geet van alle Marvel-films der vöär my med stryken. Black Panther vyert prachtige löde in een medsleapend verhaal. Et is nen film wår in afrikanen andere afrikanen redt en öär egen leavensloop bepålt. En selvs sun kleyn pünt is al nen groten trad vöäruut in Hollywood. Wakanda Forever!

Bron: Vance.nl
16 february 2018

Dissen beoordeling is oaversat med tostemming van den oarsprunkeliken skryver, Abdi Suleiman.

In Duutsland kö’j binnenkort eksamen doon in et Saksies

© NDR / Inken Schröder (Fotograaf: Inken Schröder)

Saksies wörd binnenkort een eandeksamenvak in Noord-Duutsland. Dat steet op de webstea van den Duutsen umroop NDR. Et onderwiesministerie van Mecklenborg-Veurpommern leut weten at den landsbreden road vuur ministers van onderwies, de Kultusministerkonferenz (KMK), et hef goodkuurd.

Met de goodkuring könt noe de plannen in wark umzat worden. As eerste zint zes gymnasiums in et Noordoosten anwezen um Saksies as verplicht keuzevak an te beden.

Hesse: härte onder den reem vuur et Sasksies

Op disse kernskolen mut Plat ook vuur et skriftelike en mondelike eandeksamen tooloaten worden. Onderwiesminister Birgit Hesse van de SPD zea at dit besloet een härte onder den reem was vuur alleman wat zik zo drok maakt vuur de sproake. Op disse wieze is Saksies een liekweardig skoolvak en gin anvullend zeutheulderken. Learlingen köant op de vuurtzette skolen in Döms, Wiesmar, Kriewits, Laage, Stawenhagen en Demmin Plat kriegen.

In Nederland lik der ook skot in de zaak te kommen. Der kump meugelik ne heugere erkenning vuur et Saksies as volweardige sproake. De hoge hearen warren aait bange at et öar tevölle zol kosten, want det har et öar met Freesk ook al doan. Dat onze sproake dat geld gewoon nog te good hef vuur al dee joaren van achterstelling, lik nog neet duur te dringen.

Welle: NDR.de
3 meart 2017

Niejen stof kan lecht, wöarmte en beweaging in elektries umzetten

Oploader — Den stof KBNNO kan zorgen at opladen neet mear neudig is.

Um ons hen zitt meardere soorten energie: zunlecht, de wöarmte van de kamer en zelfs oonze eegne beweagingen. Met al disse (meesttiedsverspilde) energie zolle vie heel best onze dreagboare gadgets met können opladen. Van biometriese sensoren töt smartwatches. Onderzeukers van de Universiteit van Oulu in Finland hebt ontdekt dat een mineraal met ne perovskietkristalbouw de juuste egenskappen hef um energie van meardere wellen tegelieke te onttrekken.

Perovskiet is ne groep mineralen woarvan völle een of twee soorten energie könt opnemmen. Mer nog nooit tegelieke. Een mineraal oet de groep kan good wean veur zunnesellen. Met de juuste trekken um zunnekracht um te zetten in elektries. Een ander kan energie halen oet wöarmte- en drukveranderingen, dee veurtkomt oet beweaging.

Mer mangs is een soort energie nit genog. Bepoalde soorten energie zint nit altied veur handen. Et is bewolkt of iej zit in oawerleg woardeur iej nitkönt rondwandelen. Andere onderzeukers hebt al apparaten oetklamusterd dee meardere soorten energie könt gadderen, mer doarveur hebt ze dan meardere stoffen neudig, woardeur et zwoare apparaten wordt.

Yang Bai en zinne onderzeukers van de Universiteit van Oulu deden disse wekke in et blad Applied Physics Letters van American Institute of Physics oet de deuke wo as et zit. Ze onderzöchten nen perovskiet met den naam KBNNO. Liek as aandere perovskieten is KBNNO een ferroelektries materiaal, met kleane elektrise dipolen, vergeliekboar met kleane kompasnöalde in nen magneet.

Onbewarkt perovskiet, nog gin KBNNO (foto: Andrew Silver USG van Wikimedia Commons)

As ferroeletriese stoffen zo as KBNNO wöarmteverskil metmaakt, goat öare dipolen verkeerd stoan. Dit wekt nen elektriesen stroom op. Deelektriese lading heupt zik op in de richting woar de dipolen henwiest. Deur de stof te vervormen, kö’j zorgen at bepoalde delen ladingen antrekt of juust afstoot, woardeur weer nen stroom op gank kump.
Der hebt al earder onderzeukers noar KBNNO’s lechtstarke en algemeen ferroelektriese trekken kekken, mer dat was altied bie slim kolde temperaturen. Doarbie keken ze nooit noar de oetwarking van wöarmte en druk. Volgens Bai is dit et eerste moal at al disse trekken bie kamerwöarmte bekekken wordt.

KBNNO kan oardig good elektries opwekken oet hette en druk, mer neet zo good as andere perovskieten. Doarum hebt de onderzeukers ne wieze vunden um de samenstelling van KBNNO te veranderen met natrium, um te zorgen at et op disse vlakken et meeste der oet haalt.

Met een joar hopt Bai een veurlopig model van een multi-energiegadderend apparaat te maken. De stof is redelik eenvoldig te maken, dus met een paar joar zol et op de markt können kommen, as de onderzeukers de beste samenstelling vindt.

“Dit drif de ontwikkeling van et Internet of Things en kloke steaden nog wiedter. Energieverbroekende apparaten könt bestendig worden,” meant Bai.

Dissen soort stof kan zelfs de batteriejen in oewe apparaten vervangen. Energieniever wörd heuger en iej hooft minder vake op te laden. Ooit, meant Bai, kan multi-ennergiegaddering zorgen dat iej oewe apparaten nooit mear an de lader hooft te leggen. In kleine apparaten hooft misskien zelfs helemoal ginne batterieje mear.

Et hele onderzeuk:
Yang Bai, Tuomo Siponkoski, Jani Peräntie, Heli Jantunen, Jari Juuti. Ferroelectric, pyroelectric, and piezoelectric properties of a photovoltaic perovskite oxide. Applied Physics Letters, 2017; 110 (6): 063903 DOI: 10.1063/1.4974735

Welle: sciencedaily.com
7 februwoari 2017

Mynwarkers ontdekt skip met € 8,5 miljuun an gold

ORANJEMUND/NAMYBYE – Diamantdelvers dey net buten de küste van Afrika warken, hebt ne skat ontdekt; een skeypswrak van 500 jår, met ne dikke € 8,5 miljuun an gold an boord.

Volgens de mynwarkers hef et skip met Bom Jesus (Goden Jezüs) nen topasseliken naam, want et is vuyr öör een geschek uut den hemmel.

Et skip wör in april 2008 ontdekt duur eerdkündigen van et mynbouwbedryf De Beers. Et lig net uut de küste van et Namybyaanse Oranjemund.

Eerdkündigen Dr. Dieter Noli bekik een vöörwarp. (foto: Dieter Noli)

Et skip kömp uut de Golden Tyd van Portügal, in dey tyd ne kolonyale wereldmacht. De Bom Jesus vertröyk uut Lissabon rond 1533, under Francisco de Noronha. Underwegens når India verdweyn et skip zunder spuur. De hebbenswerde skat was verlören.

Dit was nit et ennigste wrak wat de mynwarkers vünden. Ze musten een zoltmeyr dröygleggen. Terwyl at et water weglöyp, kömmen der nog meer verlörene skeype bloot.

Toch was Bom Jesus et öldste. De untdekking köm nit van den eynen up den anderen dag: de mynwarkers vünden al längeren tyd vrömde holtdeylen en andere zaken up et strand. De echte gold- en ivoorskat köm tevöörskyn nå at de mynwarkers åwer ne wekke tyd tonnen zand weghalen.

De untdekking van de Bom Jesus wörd nu al et meyst belangryke skeypswrak aller tyden nöymd, üm de leeftyd en de onmündig ryke skat an boord. De ümgeving is uutröypen töt UNESCO Kültüreyl Arfgood Under Water.

De skat van de Bom Jesus besteyt uut werdevulle zaken van åwer de heyle werld, zo as ivoor uut West-Afrika, Duytse kopperblükke, en goldmünten uut Portügal, Spanje en Veneysye.

Een kanon en goldene münten. (foto: Dieter Noli)

Dårby vünden ze nog zilvermünten, messen en hoogwerdige zwörde, en persöynlike egendommen van de bemanning. En de åwerblyfselen van de bemanning zelf. Wydters vünden ze nog sternkündig gerei, kompassen, bronzene skålen en lange meytalene pöle vuyr steyvigheid van et skip.

Goldene münten uut et skeypswrak. De meysten zint nog zo good as ny. (Foto: Dieter Noli)

Arkeoloog Dr. Dieter Noli zee at de Namybyaanse regering de skat zal upeisen. Et lee ja binnen öre grenzen. Et is een vast gegeyven at de skat når de regering geyt an wey et strand höyrt.

Nen mooien stert an disse reygel is: as et skip ne zeykere landsvlagge har by tyde van undergank, höyrt dey skat an det land. De Portügeyse regering hef zik höffelik upsteld. Namybye mag et holden.

Welle: thevintagenews.com

Riessen-Hooltense politsie weageren Saksiese sproake

riessen-hooltn-diskrimineert — De gewraakte oetwesseling met de Politsie Riessen-Holten. (Foto: Gea Santema)

RIESSEN-HOOLTEN – Verleden zoaterdag kappen de lokale tak van de politsie op slim boerse wieze ne ernst-meande melding op öare Facebook-ziede of en weageren der op te sprekken. Umdet et in et Saksies was.

As betrökken börger neamp de Riessense Gea Santema (50) vaker et vuurtouw um der beambten bie te halen. Nedersaksies is ene van de meestbroekte sproaken in disse gemeente. Umdet Santema Saksies as eerste sproake hef, dachen zee der gin twee moal oawer noa en skreef zonder biebedolingen ne vroage in de lokale Riessense variant. “Det keump mie non eenmoal et lechtst van de tonge.”

“De gemeente löt der zik op vuurskriewen det ze ja tweetalig zint, met zelfs een brödjen an et gemeenteloket det ze Nederlands, Twents en Sallands könt. Dan mag ik toch hoppen at de lokale politsie doar ook normaal oawer kan doon.”

Et tweesproakige gemeenteloket van Riessen-Hoolten (foto: Tubantia.nl)

Oawer den zöl
Vanoet de gemeenteroad wör der bevestigend reageerd at Riessen-Holten zik offisjeel dreetalig löt neumen: “Vie zeent der vuur een poar joar met begunnen um leu met Saksies as eerste sproake letterlik ‘oawer n zöl’ te helpen bie de gemeente. Völle leu kuiert non eenmoal makkeliker Holtens of Riessens. Det mut gewoon können, ook an de loketten.”

Toch leup et anders. Ondanks de landelike slagzinne Waakzaam en Dienstbaar bulken de behearder der on-Riessens hard oawerhen, zonder inholdelik te kieken. Een bliek van weanig inleavingsvermeugen en slechte integrasie in de Nedersaksiese kultuur.

In et antwoard wees de Facebook-behearder op de hoesregels. Doar steet in at der enkel in de Nederlandse sproake skrewen worden mag. Disse landelike regel lik vuural bedoold vuur delen van et land woer as ne flinke groep leu met ne immigrasieachtergrond wont. Begriepelik, want et is gin doon um alle boetenlandse sproaken bie te holden.

Mer de 1,8 miljoen leu in Nederland dee as zik makkeliker in de inheemse Saksiese sproake oetdrukket bie de lokale loketten, wordt hierduur an de kante sköawen. “Ze hooft nog geheels nit in et Saksies wierumme te skriewen, as ze mer de möaite nemt um et te verstoan,” zea Santema.

Diskriminasie
Oet noavroage bie et meldpunt vuur diskriminasie blik at de Algemene Wet Gelieke Behandeling hier gin recht sloetend wierwoard op hef. Nen metwarker van et meldpunt, zelf nen Broabantsen Tukker, wees der op at et Saksies nog aait ginne riekssproake is. Terwiel as oet onderzeuk van de Provinsie Grönningen blik at et an genog eisen doarvuur voldut.

Hee zea doarbie at de metwarker van de politsie der desondanks normaal op har können reageren. “As nen Surinamer argens weagerd wörd um zin aksent, kan hee doar melding van maken op grond van ras.”

Grötter probleem
Santema maken ne skarmopname en plaatsen et in Ech Riessens, ne Facebook-groep vuur de Riessenstalige online gemeenskop met oawer de tweedoezend leden. Binnen korten tied steunden der 57 reaksies. De meesten harren weanig begrip vuur et gedrag van de Facebook-behearder.

Ene van de leden, den as ook bie de lokale politsie is, reageren: “Hier he’j nog wa ne bosjager (Riessens vuur politsieman -WS) den as wa Riessens döt.” Ook aandere lokale politsieleu skrewen at de leu mer gewoon met vroagen bie öar kommen mossen. Terwiel as dit bie de Riessenders wal wat moodsröste gavven, is et ginne stelselmoatige oplössing van et gröttere probleem: dat Nederland veer leawende sproaken hef, dee as nog altied ongeliek behandeld wordt.

Erkenning
Volgens Saksies-kenner en anjager Martin ter Denge hank de erkenning vuural van de leu zelf of: “Et wörd tied at vie in Nederland es minder krampachtig oawer onze sproaken doot. As vie wilt at et vanzelfsprekkend wörd, mut vie et zelf ook stelselmoatiger zo gebroeken en onze stea opeisen. Gewoon kuieren. Met iederene. Nit koste wat kost, mer wal met oawertuging. Anders zölt leu et nooit vuur vol anzeen. Zelf anpakken. Vake zi’j te bange.”

Gin verskil
In een tellefongesprek met et landelike politsienommer zea een metwarker at et gin verskil zol mutten maken. Den metwarker zelf versteund tuskenbeade heel best Saksies. Doarumme zollen sprekkers van et Saksies et nit howen te loaten.

Wat de politsie der stelselmoatig an doon wol, maken ze neet dudelik. Töt dee tied is et wochten töt oonze sproake duur de regearing noar een heuger plan tild wörd.

Inheems-Australies regearingslid wil zinne egene sproake kuieren in parlement

Onofhankelik roadslid Mark Guyula wil zinne egene sproake kuieren in et Australiese Parlement. (foto: Yingiya Mark Guyula)

Nen politieker oet de Australiese Noordstrekke (Northern Territory) zeg at hee zik “starker en krachtiger” veult in zinne egene sproake. Doarum zoch hee metstanders vuur een vuurstel um de beparkingen op te heffen op et sprekken dervan in et parlement. Det völ verleden wekke te leazen op de Australiese niejsstea ABC.net.

“Et is et eerste moal at ik vreandelik tostemming vroage um minne sproake in et parlementshoes te kuieren,” zea et onofhankelik roadslid Yingiya Mark Guyula.

De hudige regels van de Legislative Assembly (et Australiese Wetshoes) skrieft vuur at leden dee wat anders kuiert as Engels der extra wark met kriegt.

Menear Guyula wil dat der nen ummezetter in de kamer is. In de hudige umstand mut roadsleden dee as gin Engels kuieren wilt, toch zelf nog öar egene teksten en toospraken umzetten.

Volgens um kon zien vuurstel ook helpen um leu mear bie debatten bie te kriegen.

“Ik wil vanoet minne sproake en minne kulturele achtergrond minne bodskop bie de sprekkers van et Engels kriegen. Dat is et gat wat ik oawerbruggen wil.”

Gin tied vuur Engelse umzettingen

Op dit ogenblik mut roadsleden dee wat anders wilt kuiern as Engels eerst ne skrewene en sprökkene oawerzetting in Engels gewen, mer ze kriegt doarnoa gin extra sprektied vuur öar egene.

De hudige regel dat hee eerst Engels mut kuiern en et doarnoa pas in et Yolngu Matha um mag zetten, slöt volgens Guyula kats de planke mis. Hee hef zelf et Yolngu Matha as eerste sproake.

“Ik zin starker en krachtiger as ik eerst Yolngu Matha kuiere. Dat is minne familiesproake, minne modersproake.”

Guyala wet at Engels non eenmoal de eerste sproake van de kamer is, mer hee veund at leu dee as Engels nit as modersproake hebt, doarum gin extra wark hooft te doon.

Volgens um sprekt völle Noordstrekkelingen wat anders as Engels. De meesten doarvan zint Inheems-Australies.

“Ze hebt allemoal egene sproaken. Ik zol dit der gearne duurkriegen, zodat zee de sproake broeken könt wat öar et lechtst van de tonge keump,” meanen Guyala.

Former CLP Minister Bess Price. — De vurig CL-minister Bess Price verzöchen ook al de sproakregels an te passen. (ABC News: Shuba Krishnan)

Gerry Wood steet der ‘in prinsipe’ achter

Et Australiese Wetshoes kuieren earder van et joar ook al oawer de sproakregels. Vurig CLP-minister Bess Price denen toen nen klacht in umdat zee van den vuurzitter de wacht anzegd kreeg; zee har een antwoard in Warlpiri gewen, öar eerste sproake.

De road vuur regelgewing nöm een antal vuurstellen van Price an, en deden bievuurbeeld den regel der achterhen dat roadsleden eerst mossen vroagen an de vuurzitter of ze in ne andere sproake kuieren meugen.

Onofhankelik roadslid Gerry Wood zea at hee ‘in prinsipe’ achter et vuurstel van Guyula steet. “Mer vuur at ik mie as vol vuurstander oetsprekke, mut et eerst vuurbie de road vuur regelgewing.”

Et vuurstel kan disse wekke nog in et Wetshoes bekuierd worden vuur et ende van 2016, mer kan duursköawen worden noar ankommend joar.

In dat geval haank et sukses van et vuurstel nit enkel of van ondersteuning van andere roadsleden, mer ook of Guyala nog wier herkeuzen wörd vuur de zetel vuur Nhulunbuy.

Australiese sproakriekdom

Engels mag et wiedst verspreid wean, mer Australië hef gin enkele offisjele sproake. Volgens Wikipedia hef et wearlddeel, woer as heel Europa met gemak in past, ongevear 70 inheemse sproaken nöast et Engels. Ooit warren dit der zelfs 400, mer duur de Engelse eenkennighead nöm dit rap of. De bekendste sproaken zint et Arrernte, Kala Lagaw Ya, Tiwi, Walmajarri, Warlpiri, en de Westelike Weustesproake.

Wonnear as Nederland et Nedersaksies toolöt in de regearing is nog aait ofwochten. Vuurgoande vuurzetten wörden allemoal ofwezen.

Duur Sara Everingham
29 november 2016
Welle: ABC.net.au

Wo kryg y de Duytse en Nederlandse Platskryvers wyr by mekaar?

“De penne is machtiger as et zwerd,” höyr y wal es. En by et Saksys skryven wörd det akelig duydelik. Nargens strydt zik de Sassen zo åwer, as åwer de juyste skryfwyze um dey onmöndige klankenrykdom te vangen. Heyle dyalektgadderinge vleygt mekaar in de höre üm de vråge of et nu ao of oa is. Vreyselik kinderachtig, nütteloos en achteruutburend, mer vuyr völle löy een heyt hangyzer. Et zol vuyr unze språke völle better wen as wy es wat wydter keyken as uns eygene lokale aksentjen. Låt wy de gedanken mål up de rygel zetten.

Skryven zo as y et köyert
Et erste wat löy altyd zegt as et üm Platskryven geyt, is “skryvt et so as y et köyert.” Wat ze dår feitelik met bedoolt, is dat wy de Saksyse språke skryven müt as of et Hollands (of Duyts) is. Met andere wörde: past Hollandse of Duytse skryfofspraken to up Saksys. Wy nemt dus reygel A uut språke X en bruukt den vuyr språke Y.

Üm dat dit vanzelfs klankprobleymen uplevert (Hollands en Duyts zint nu eynmål gin Saksies), müt dat uplöst worden met ne wirwar an stipkes, streypkes, hoge komma’s en dübbele klinkers. Anders klopt et skynbår nit. En dat slöt de planke mis. Want vake knooit de löy der mer wat met an en skryvt ze eyn zelfde word in eyn tekst up drey verskillende wyzes.

Duyr de vrömde gedachte at álle klene aksentverskillekes te zeyn müt wen, hebt wy nu alleyne al in Nederland ne jungle van skryvwyzen:

De Grönningse skryvwyze van K. ter Laan
De Drentse skryvwyze van et Huus van de Taol
De Stellingwarver Schryvwyze van Bergveld
De WALD-spelling vuyr et Achterhooks en Lymers
De spelling van de Iesselakademie vuyr Noord-Åveryssel, de Velüwe en Ürk
Minstens 3 skryvwyzen vuyr et Twents:
- De Kreenk vuyr de Twentse Språke
- De Standaard Schriefwieze van Goaitsen van der Vliet
- De oolde Ryssender spelling van Karel Schönfeld-Wichers
De SONT-spelling
De Algemene Nedersaksiese Skriefwieze van Wikipedia

Rekkent dårby at de meyste eynvoldige löy zik dår zo min möygelik in verdeypt en düs mer wat doot.

Kråm
Duytsers hebt al möyte met Hollands lezen (dat leert ze eynvoldigwys nit up skole) en dan stekt de Nederlanders der ok nog extra klanken en anderen kråm by tüsken. Of ze låt de helfte vort. Andersüm is et zo dat de Hoogduytse skryfofspraken de Nederlandse Platsprekkers tevölle an Hoogduyts denken doot. Dat zölt ze nooit annemmen. Der zal düs wat bedacht mütten worden wuur as beide partyen zik in vinden könt. Et alternatyf is dat alleman ydere bestånde skryfwyze lert lezen… Gin doon, düs.

Verhaal geyt wydter under de reklame

Water by den wyn
Mer låt wy nit probeyren et rad vannys uut te vinden. Wu pakt byvuyrbeyld et Hollands öre onmöyndige klankenrykdom an? Simpel. Der is eyne skryfwyze, dey as alleman der in ramt krig. Nit üm dat dat de beste is, mer üm dat y toch ne mål wat kyzen müt en zorgen at alleman dat volget.

As kinder Hollands skryven lert, kömp vuyral in de erste jåren öre uutspråke nog når buten: su skrijfun dan noch so as se ut uitsprekun. Mer duyr jårenlange ufenen, dikteys maken (wuur as letterlik skryven met ne rode penne bestraft wordt) en duzendmål nåskryven van de meester of jüffrouw lert ze de jüste skryfwyze.

Van Grönningen töt Maastricht, maakt nit uut wu as ze et uutsprekket, skrif alleman byvuyrbeyld kilometer. Nen Limbörger mag dat dan uutsprekken as [ˌkiləˈmeˑtɒʁ] (ky-le-MEY-toch), terwyl as nen Rotterdammer der [ˈkiləʊˌmaɪtaɹ] (KY-lau-maj-taj) van maakt. Totaal anders, mer ze skryvt etzelfde!

Ze doot düs allemål water by den wyn. Mer zo rap as ze ören mond lösdoot, kömp ör aksent vuyr den dråd. Dår düt gin menske lastig åwer. Want dat warkt super!

Skryven is gin uutsprekken
Dat müt toch vuyr et Saksys ook te bedenken wen? Saksys is ne eygene språke. Låt dat dan ook zeyn in de skryfwyze. As y et zo belangryk vindt, wil y et toch ook good doon? As wy nu es ‘klinken’ skrywt, magt löy zelf weyten of ze dat uutsprekket as ‘kleenkn’, ‘klinkn’, ‘klìnkn’ of ‘klinken’. Zin y bange dat uw uutsprökske dan verlören geyt? Nit nöydig, y magt der by et uutsprekken van maken wat y wilt.

Natuyrlik zint der altyd uutzonderingen. Nen Grönninger zal leyver probaiern skryven as probeyren. Dår müt wy dan nit te völle åwer nölen. De klanken zint mangs net even anders. Toch is der eyne lyne in de wyze wuurop as y dey klanken upskryvt. zo geyt et in bv. et Noors ook. Dår hebt ze ook gin standaard språke, mer wal eyne lyne üm öre klanken up te skryven.

Algemeyne Skryfwyze
Stykem (heymelik) besteyt der al zonne skryfwyse. Den grip wyrüm når de tyd at Saksys nog de belangrykste språke van Noordwest-Öyropa was. Tu was der eyne skryfwyze wuur as alleman met uut de vöyte kon. Terwyl as der in dey tyd ook al zovölle dyalekte warren. Ze deyden düs water by den wyn. Dat is de Algemeyne Skryfwyze van Reinhard Franz Hahn.

En den lees y nu hyr.

Sjimpansees broekt hengels um alg op te visken

De techniese kennis van eape is wier nen trad vuuroet. Of better zegd, oonzen kennis oawer öar broek van techniek. In et Guinese Bakounwoold leawt nen koppel Sjimpansees dee as met lange stökke alg oet et water visket. Et alg keump mer heel mangs in et joar vuur en zit vol gezoonde stoffen. Det skreef nen koppel vorskers in et Amerikaanse Journaal vuur Primatologie. Et filmken is oonderan te bekieken.

De oonderzeukers oontdekken et toovallig. Ze tröffen regelmoatig lange, kaalmaakte stökke langs de rivier. Umdet der gin leu kortbie wont, harren de gelearden gin idee wat ze der van maken mossen. Um te kieken wee of dee hengels doar too lea, verbörgen ze kamera’s roondum de rivierwallen. Et was mer eawen of der zat nen koppel Sjimpansees in et water te poeren.

(verhaal geet verdan oonder anpriezing)

Wat ze ophengelt is de algensoort spirogyra, wat biezeunder genog ook duur leu in Noord-Thailaand getten wörd vuur de gezoonde biewaarkingen. Der zit ja 16,7% proteïne in en 55,7% kolhydroaten. Doarnöast steet et spul stief van de antioksidaanten, wat onmeundig heilzaam waarket. De Thai keant et as tao.

In aandere delen van Guinea was al wal vaker zeen at de eape met twiegkes waarken, mer nog nooit met stökke van wal 4 meter laank, zoonder at ze zeet wat ze doot. Opvallend was at ze et vuural in et dreuge seizoen deden en det alle leden van de groep et keanen, männekes en vröwkes, joonk en oold. Ze wussen dus zelfs at et in et reagenseizoen weanig nut hef, um det den reagen dan de algen vortspeult.

Iets wiedterop, in Senegal, wörren al es Sjimpansee-vröwkes zeen dee as met spears op jacht gungen, skreef de Royal Society of Open Science.

Welle: YouTube/Micheal Peter.

Duur Ben Taub
11 november 2016
Welle: iflscience.com

Nye stemronde vuyr Skotse ofsplitsing

Nicola Sturgeon van de SNP. (foto: Getty/bbc.com)

Volgens de Engelse BBC hef de Skotse regæring een vuyrstel vuyr een nye onofhånkelikhædsstemming utgewen.

In et plan ståt vuyrstelle åwer et regelen van et verloop der van, de stemwyse en et tellen van de stemmen.

Vörste Minister Nicola Sturgeon zæ at Skotlånd müt nådenken åwer ofsplitsen, duyr den utkomst van de Brexitstemming.

Zey zæ dår by at een referendüm enkel hölden worden zal, as Skotlånds belang in et gedrang kömp.

Et is dan an et Skotse parlement (wur as ne klæne mærderhæid vuyr ofsplitsing is) üm te besluten of de stemming duyrgeyt. Dårnå vrågt ze de regæring van et VK üm ne Section 30, ne tostemming üm et referendüm duyr te zetten.

Et vuyrstel wör formeyl utgewen duyr Grondwetssekretåris Derek Mackay, terwyl et Skotse parlement offisjeyl met verlof is töt tokommende wekke. Der steyt in at alle stemmingen in et vuyrliggende ongevær etzelfde müt verlopen as denne van 2014. Tu verwörpen de stemmers de ofsplitsing met 55% tegen 45%.

In et plan steyt onder mær et volgende:

Et wörd op dit ogenblik annömmen at dezelfde rechtlynige vråge wyr steld wörd – “Müt Skotlånd een egen lånd worden, te jå of te nee?”
De Skotse regæring höld zik toch et recht vuyr üm et in åndere wörde te vrågen, üm een onofhånkelik oordeyl vaste te stellen.
Ook 16- en 17-jårigen en lö ut ÖÜ-lånden dey in Skotlånd wont, magt stemmen.
Et referendüm hef wyr ginnen zül vuyr minimalen opkomst vuyr stemrechthebbers

Dudelzakspöller in tradisjonele Skotse klære. (Foto: rgbstock.com/ColinBrough)

De vuyrstelle zint nu vry gewen vuyr et volk. Y könt ze inzeyn töt 11 januåri ankommend jår.

Mer VK-blywers hebt tegenwörpen at de Skotten der gin dörst op hebt üm wyr een “vaag” referendüm in te gån.

Skotlånd stemmen verleden jüni 62% tegen üm in de ÖÜ te blywen, terwyl as et VK in totaal vuyr utstappen stemmen. Sturgeon deyd dårop Skotse ambtenåren bod dat zey nye plannen vuyr ne nye ofsplitsingsstemronde maken mossen.

Toch lykt peilingen ut te wyzen dat der nit mær lö vuyr ofsplitsing by kömmen zint nå de Brexit-stemming. Ne klæne mærderhæd van de Skotten wil nog altyd in et VK blywen.

Een antal SNP-lö hebt Sturgeon wårskouwd det zey der nit te “håstig in müt vlegen”, vuyr at zey zeker is at zey et ook echt winnen kan.

In ören bygånden breyf skreyf Sturgeon at de regæring belöwd har at et Skotse parlement et recht har üm ne nye stemming te holden as Brexit der duyr köm. “Disse regæring blif beræid üm met et VK samen te warken en te onderhåndelen åwer een tokomstig verbond met Öropa. Ene wat gehör gef an de mæning van ne machtige mærderhæd binnen et Skotse volk, en den as good is vuyr et Verenigd Köninkryk in et geheyl.”

Artikel geyt verdan onder advertænsy

“Wi zölt met opbouwende vuyrstelle kommen dey in et belang van Skotlånd zint, en tegelyk de regæring van et VK ne kåns geywt üm te låten zeyn at ze Skotlånd as gelyken partner zeyt.

“Mer as dudelyk wörd at Skotlånds belangen enkel duyr ofsplitsing et beste beskarmt wordt, müt et Skotse volk de mögelykhæd krygen üm der nog ne mål åwer nå te denken, en wa vúyr at et VK ut de ÖÜ geyt.”

May and Sturgeon — May en Sturgeon komt ankommenden måndag by mekånder. (foto: PA)

Zey wol met tospitste vuyrstelle kommen üm Skotlånd in de Öropese markt te holden, zelfs as de rest van et VK der uttrid.

Dårnöst zal zey opsprekken vuyr “flinke machtsutbræding” vuyr Holyrood, as onderdeyl van de onderhåndelingen åwer Artikel 50, en åwer internasjonale deals met åndere lånden en åwer immigrasie.

Theresa May zæ juyst at alle delen van et VK de ÖÜ zölt utzwæien. Dår was vuyr Skotlånd ginne utzondering by. Toch wil zey wal hören wat Sturgeon te vertellen hef åwer Skotlånds tokomst in de ÖU.

Nog vuyr at et vuystel utköm, zæ Skotse Beholdingsgezinde læder Ruth Davidson at öre partye alle vuyrstelle vuur een tweyde referendüm op alle mögelyke wyzes anvechten zal.

“Verdeylpolityk’

“In stæ van Brexit te bruken üm der zelf better van te worden, zol Nicola Sturgeon samen warken met de Engelse regæring üm de kånsen en gevåren van Brexit vuyr de Skotse indüstryen en åndere sektoren ut te duytsen” zæ Davidson.

De tweyde Skotse sekretåris vuyr Labour, Dave Anderson MP, vönd Sturgeons anpak “rukeloos”, en zæ at zey “absoluyt nit op hülpe van Labour müt rekkenen. Et gef an at öre höwdzaak is üm et lånd te verdeylen, en nit te kyken når de nödige verbetteringen in unze skolen en zekenhuyze. Uns lånd is al slim verdeyld noa de Brexit-gok van de Tories. Een tweyde kysronde is et leste wat unze fragyle ekonomy kan hebben.”

Welle: bbc.com

EU-Toosproake: doot normaal met oonze sproake!

Martin ter Denge sprekt den EU too. (Foto: Annie Schreijer)

SAKSENLAAND/BRUSSEL – Op neudiging van CDA-Europarlemeantslid Annie Schreijer reazen op 28 september 2016 ne ofveardiging van Platsprekkers oet Nederlaand en Duutslaand of noar Brussel, um doar verhaal te halen (en brengen) oawer de stoatus van et Saksies. Hier de toosproake van Martin ter Denge, den was vroagen um wat te zeggen oawer Saksies in de media.

Wat was der verleden wekke nog wier een gedoo oawer oonze sproake in de media, neet dan? Vuur dee wat et emist hebt: der wör een oonderzeuk presenteerd det leu met een akseant meender verdeent. De lear dee völle kraanten doaroet halen was: dan mu’w allemoal akseantloos Nederlaands learen kuieren. Onzin!

Et is wier een kenmoarkend vuurbeeld van wo as de mediavlagge der in Nederlaand bie haank. Want et lig neet an een akseant zelf, mer an de bekreumpen vuuroordelen dee as leu in Nederlaand oawer sproaken hebt. Der mut dus wat in de samenleawing veraanderen! En doar mut vie met oons allen wat vuur doon. Wat dan? Normaal doon.

“Et lig neet an een akseant zelf, mer an de bekreumpen vuuroordelen dee as leu in Nederlaand oawer sproaken hebt. Der mut wat in de samenleawing veraanderen.“

Ik neume et gin Nedersaksies, want der is ook gin Hoogsaksies. Gewoon Modern Saksies dus. Oonze sproake mut emansipeern.

Ik kenne gin ene sproake woeroawer zovölle kwats en onzin wörd roond ekwaakt as oawer Saksies. Aait mer folklore. Och wat is oonze sproake toch oold. Oonze sproake keump toch zo kort bie. Och wat kö’j dinge toch mooi zeggen in oonze sproake. Allemoal genöal. Iej köant der ook gewoon hele domme en lellike dinge in zeggen. Det haank allemoal van n sprekker of.

Saksies is gewoon heel kaal ezegd ne sproake. Een middel um informatie oawer te dreagen van de ene op de aandere persoon. De rest is vuuroordeel, misverstaand, stereotyp, of weunsk.

Al dee oetsproakn, wo good bedoold ook, dreagt bie an een stoffig en gries imago. Et ene stereotype stapelt zik op et aandere vuuroordeel en misverstaand. En et slimste is det de sprekkers det zelf in staand hooldt. As iej et mer vake genog herhaalt, wörd et vanzelf woar?

“Saksies is gewoon een middel um informasie oawer te dreagen van den enen persoon op den aanderen. De rest is vuuroordeel, misverstaand, stereotyp, of weunsk.”

Nemt et Engels. Is det ne oolde sproake? Volgens mie net zo oold as oonze sproake. Of as iedere sproake. Mer Engels blif joonk. Want det mag verniejen. Doar zit gin stel grieze köppe dee as verdan zegnt: “Det zeg iej neet good”. En doarumme weelt de jonge leu et ook kuiern. Et is smeu, flexibel. Et mag lekker joonk wean. Det is wat der an skealt bie Saksies. Oawerdrewen, misplaatst purisme maakt oonze sproake juust kapot.

Kleedt de sproake oet van al öare vuuroordelen. Goat et es as een normaal kommunikasiemiddel behaandelen. Net as iedere aandere sproake. Zo ene de’j der neet oawer noadeankt o’j um wal in ne bepoalde situasie köant broeken of neet. Wat vuur ne sproake kuier ieleu hier in et parlemeant? Engels? Nederlaands? Hoog-Duuts? Woerumme gin Plat? A’j et dan toch zo belangriek veendt. Gebroekt et as ne volweardige sproake. Want det is et. Wat et verdeent.

Hier is ne kleane vergelieking. In Finlaand sprekt 5% van de inwonners Zweeds as eerste sproake. Det is neet heel völle, wal? Det heandkevol leu wont in et zuden en zuudwesten. Toch kriegt alle Finnen verplicht Zweeds op skole. In Nederlaand sprekt 1,8 miljoen leu ne vorm van Saksies. Det is 1 op de 9 inwonners… Woer is oons Saksies op de skolen?

Zin iej bange at et tevölle geet kosten um allens te loaten oawerzetten? Um volk in te huren? Zeet et as nen goodmaker vuur al dee joaren at oonze sproake an de kaante sköawen wör as een onbelangriek sproakgebrek. Al dee joaren van nog aait duurgoande indoktrinasie op skolen en in de media. Et is oonze sproake al dee joaren bewust achter heulden. Vie hebt dus nog heel wat te good.

Presenteert es wat in Modern Saksies. Ik kieke eawen noar Bert Eeftink. Of aandere presentatoren dee as et wal köant, mer et nooit as ne normale sproake broekt. Normaal doon met oonze sproake. Oonze sproake is neet eankel mer grappig, van “haha, want et is Plat”. Ook neet dee eeuwige klisjees herkauwen van “Brommers Kieken”. Oonze sproake verdeent meer! Juust iej as lokalen bekeandhead hebt verantwoordelikhead vuur oonze sproake.

Nemt non gewoon es detzelfde inhoold as wat iej dageliks presenteert, mer dan in et Nedersaksies. Det hoof iej ook neet in et vuurten an te kondigen, want det vernemt de leu vanzelf. Goat der trouwens ook neet met een wöardebeuken nöast zitten of iej NOG EULDERE wöarde keant. As iej der al zo lange oawer noa mut deanken, zal et een aander ook neet kennen. Vie mut verdan! Met de tied met. Normaal doon.

“As iej zelf al zo lange oawer oolde wöarde mut noadeanken, zal een aander ze ook neet kennen. Vie mut met de tied met.”

Hoold op met het eeuwige “ne moder sproake” klisjee. Det klopt ook vuur nen helen hoop leu neet mear. Dreeit et es umme. Maakt et moder-ne sproake. In álle media komt disse stereotypen wierumme. Veend iej een artikel in de kraante? Steet der aait ne foto bie van oolde leu in knipmutsen en kleardrachten, dee as een of aander stoffig ambacht oetbeeldt wat al lange duur de moderne tied is in ehaald. Prachtig, mer doar hef de jeugnd helemoal niks met. Dee kiekt noar popkultuur. Dee weelt dinge van vandeage en moarn weten. Strieken op öaren smartphone. Doot dét es in et Saksies. Vertelt es iets nuttigs vuur et dagelikse leawen in et Saksies. Det is ook wat ik met mien bedrief FreshText en met de Facebook-pagina Wearldsproake probeer te doon.

Der is nog nooit zovölle andacht vuur oonze sproake west as non. Super! Toch blif de media volhoolden det et zo slecht geet. Misskien geet et wal zo slecht umdet de media et verdan blif zeggen. Iej köant gin kraantenartikel of media-item löstrekken woer as neet insteet: “et geet slecht met de streektalen”. A’j det blieft zeggen, blif et zo ja. Ne self-fulfilling prophecy. Ne vuurspelling dee vanzelf woar wörd, as iej et mer vake genog herhaalt.

“Misskien geet et wal zo slecht, umdet de media det verdan blif herhalen.”

De taktiek van völle dialektkringe is dan um te ropen: “… dus de jeugd mut et allemoal wier learn!” Ten eerste, ze mut helemoal niks. Ten tweede, woerumme zollen ze ne sproake learen wat tóch verdwient? Vie mut es ophoolden met zeggen det et zo slecht geet. Zegt es det et steeds better geet. Doar weelt de leu bie wean. Saksies krabbelt heanig oet et dal. Et keump wier in de bene. Kiekt es met wat vuur nen koppel as wiej hier vandeage stoat en zit!

Modern Saksies, doar kö’j wat met. Helemoal van dissen tied. Et was der vroger ook, joa, mer toen kuieren de leu heel aanders as non. Prima. Gef niks. Vie leawt neet toen. Vie leawt non. Met oonze egene, hudige, nieje vorm van de sproake. Oonze kleanen, a’w et ze leart, kuiert ook wier Plat op öare wieze. Mer dan mu’w ze det wal toostoan. Aanders kiest ze vuur aandere sproaken, woerin as det wál mag. Of vuur sproaken dee as iej neet good genog keant um der öar wat van te zeggen. Neet zo kraampachtig vaste hoolden an et oolde.

“Modern Saksies, doar kö’j wat met!”

Oonze sproake krig anzeen as vuurname leu et gewoon broekt. Ieleu, Europarlementariërs Annie en Jens, ieleu dus. Woerumme kuier ieleu in interviews vuur de nasjonaaltellevisie neet es gewoon Saksies? Det is een dudelik signaal noar alle platsprekkers: iej magt oonze sproake gewoon broeken! In n Alldag rin, zeg nen Noord-Duutsen kunnighead van mie. Ieleu hebt disse gaddering bie mekaander ropen. Det is ne eerste trad. Mer dit hef totaal gin nut had, as ieleu et neet ofmaket. Anpakken. Kuiert es in et openboar in oonze sproake. Oawer neet-Platte zaken. Dan komt de tongen lös.

Krieg iej doar kommentaar op? Dan vaalt et dus op. Det betekent de’w et zo vake mut doon det Nederlaand et normaal begeent te veenden. Pas dan krig oonze sproake wier et gelieke anzeen wat et verdeent. Doo iej det neet, dan geef iej doarmet an det iej oonze sproake neet belangriek genog veendt. Dan is disse hele konfereansie nen wassen neuze west.

Maakt oonze sproake wier et middel. Neet et doel. Gedichtkes, beuke, verhaalkes, leedkes… allemoal hartstikke mooi. Dee mut der óók wean. Mer een gedichtken mut op ne vuurdrachtoawend, een verhaalkesbook leas iej oet en geet wier in de kaste, en et leedken is met dree minuten kloar. En doarnoa? Dan wier verdan in et vealige Hollaands of Hoog-Duuts? Gebroekt oonze sproake non es as middel um oawer allens in de hele wearld te kuieren. Um es oawer oewe egene dialektmuren te kieken. Maakt et wier nuttig! Zorgt at leu et wier neudig hebt. Det is met Hollaands en Hoogduuts ook edoan. Gin ene sproake is van zikzelf oet better te broeken as nen aander.

“Verskes en verhaalkes, hardstikke mooi. Mer gebroekt oonze sproake es gewoon in et dagelikse leawen.”

Vie zeent met 4 töt 5 miljoen! Det is mear as Noorweagen of Deanemoarken inwonners hef. Det is ook ne fleenke haandelsmoarkt. Mer det zee’j pas as iej wiedter kiekt as oew egene lokale dialektjen. Doot der wat met! Mer vuural: doot der normaal met! Wil iej weten wodöanig ik det bedole? Det red ik neet in 10 minuten. Dus noa de tied, as et oe écht interesseert, kuier ik oeleu gearne bie.

Ik hoppe a’w met mekoar eandelik es normaal oawer oonze sproake köant doon.
Daanksweard.